ارزیابی نظریه وحدت مبانی مسئولیت قهری و قراردادی

چکیده:
هرگاه خسارت، ناشی از نقض یک تعهد قراردادی باشد این مسئولیت را مسئولیت قراردادی گویند و هرگاه بین طرفین رابطه قراردادی نباشد و از فعل یا ترک فعلی خسارتی واقع شود مسئولیت قهری گویند . بنابراین مسئولیت مدنی دارای دو شعبه است : مسئولیت قراردادی و مسئولیت قهری.
تمایز این دو مسئولیت نه تنها از لحاظ تئوری بلکه از لحاظ عملی نیز دارای آثار و فواید زیادی می باشد از جمله در میزان جبران خسارت ، بار اثبات دعوی ، صلاحیت مرجع و رسیدگی و …
برخی از حقوقدانان آن دو را ماهیتاً یکی دانسته و تفاوتهای بین آن دو را به کلی منکر شده اند بعضی دیگر بین دو مسئولیت قائل به تمیز شده و تفاوت های جوهری و اساسی دانسته اند.
واژگان کلیدی:مسئولیت مدنی، مسئولیت قهری ، مسئولیت قراردادی

مقدمه
مسئولیت مدنی دارای دو شعبه است : قراردادی و قهری.
مسئولیت مدنی یعنی جبران خسارت .مسئولیت جبران خسارات  ناشی از نقض قرارداد را مسئولیت قراردادی و مسئولیت جبران خسارات ناشی از وقایع و روابط قراردادی را مسئولیت قهری می گویند.
طرح ریزی این کار تحقیقی بر مبنای این سوال بوده که ایا این دو (مسئولیت قراردادی و قهری) تفاوت دارند یا نه؟هر دو جبران خسارت وارد به دیگری است . با تعریفی که از تقصیر شده است بدین نحو که تقصیر که یکی از ارکان مشترک دو مسئولیت است عبارت است از نقض تعهد سابق .چه فرقی می کند که تعهد ناشی از قرارداد مسئولیت قراردادی باشد یا ناشی از نقض تعهد قانونی و خارج از قرارداد (مسئولیت قهری). بنابراین ماهیت هر دو یکی است و تفاوتی بین آنها نیست . عده ای دیگر معتقدند که تفاوتی صوری و شکلی است و عده ای معتقدند تفاوت های جوهری و اساسی است.
اما آثار عملی زیادی بر جواب این مساله بار میشود و آثار آن در عمل در رویه و عملکرد دادگاهها و قضات و وکلا و حتی اصحاب دعوی مشهود است.

در حقوق ایران جناب دکتر کاتوزیان سه تفاوت را مطرح نموده اند . «تفاوت در مبنا ،تقصیر و اثبات ».

1: شناخت مسئولیت مدنی اعم از قراردادی و قهری:

مفهوم مسئولیت : اگر انسان را در عرصه جهان بینی اسلامی بررسی کنیم در تحلیل نهانی  به یک قاعده واصل می رسیم و آن این که « انسان مسئول است» . انسان موجودی است  دارای اراده ، آزادی انتخاب ،شعور ،قدرت تفکر و … انا همه اینها یک طرف و مسئولیت هم یک طرف .انسان در ید مذهب اسلام یعنی موجودی مسئول .
شاید بتوان گفت اصل دین یعنی مسئولیت. نزول کتب اسمانی و ارسال رسل همه نشانه مسئولیت انسان است و این که او را به سمتی هدایت کنند که مسئولیت و وظیفه خود را انجام دهد . در میان ادیان شاید هیچ دینی به اندازه اسلام از مسئولیت انسان بحث نکرده باشد .
از نظر لغوی «مسئولیت» یعنی از کار و فعل انجام شده مورد سوال واقع شدن. ریشه آن سأل یسأل است. مسئولیت یک حالتی است ؛که انسان در آن از عمل خود مواخذه می شود و آن عمل یک اختلال در قاعده است . اگر قاعده اخلاقی باشد مسئولیت اخلاقی  و اگر حقوقی باشد مسئولیت حقوقی است.

1.1: مفهوم مسئولیت مدنی:

در موردی که شخصی به دیگری ضرر وارد آورد آیا زیان دیده باید به حال خود رها شود و ضرر وارده استعمل شود؟ یا اینکه حق دارد به عامل و مسبب ورود ضرر مراجعه کند و خسارت را از او بگیرد ؟ این همان مساله ای است که شاخه ای از حقوق خصوصی بنام مسئولیت مدنی برای پاسخ دادن به آن به وجود آمده است عده ای در مقام تعریف آن مسئولیت را چنین تعریف کرده اند که «در زبان حقوقی جزء در موارد استثنایی منظور از مسئولیت مدنی تعهد جبران خسارت است»
از نظر عده ای دیگر از استاتید «در هر دو مورد که شخصی ناگزیر از جبران خسارت دیگر باشد می گویند در برابر او مسئولیت مدنی دارد»
از نظر بضی دیگر مسئولیت مدنی عبارت است از ملزم بودن شخص به جبران خسارتی که به دیگری وارد آورده است.مسئولیت مدنی زمانی به وجود می آید که کسی بدون مجوز قانونی به حق دیگری لطمه زند و در اثر آن زیانی به او وارد آورد.
به نظر می رسد می توان مسئولیت مدنی را چنین معرفی کرد که هر گاه شخصی متعهد به جبران خسارت وارد به دیگری که این خسارت عرفا منسوب به وی می باشد و شخص هیچ حق مشروعی در افرار به غیر نداشته باشد مسئولیت مدنی در جبران خسارت خواهد داشت .

2.1:تفاوت مفهوم تعهد با مسئولیت

آیا تعهد با مسئولیت مترادف است و آیا می توان هر دو را به جای هم به کار برد؟ به عبارتی مسئولیت جبران خسارت با تعهد به دادن مبلغی پول یکسان است یا نه ؟آیا هر دو به یک مفهوم است ؟ابتدا باید تعهد را شناخت، :تعهد عبارتست از: یک رابطه حقوقی که به موجب آن شخص در برابر دیگری ملزم به انتقال و تسلیم مال یا انجام کاری می شود خواه مسبب آن عقد باشد یا ایقاع یا الزام قهری.
بین دو مفهوم تعهد (دین) و مسئولیت فرق است .هر چند در هر تعهد مسئولیت انجام کار یا عدم انجام کار وجود دارد یا در مسئولیت مدنی تعهد به جبران خسارت وجود دارد اما تعهد یا دین با مسئولیت متمایز است .به عنوان نمونه می توان از ماده 266 ق.م یاد کرد که دینی موجود است بدون اینکه مسئولیت پرداخت وجود داشته باشد .دین وجود دارد زیرا اگر متعهد به میل خویش آن را ادا کند با او مثل سایر متعهدین برخورد می شود .یعنی دعوی استرداد آنچه پرداخته مسموع نیست .در حالی که اگر دینی وجود نداشت ،دعوی مشمول ایفاء ناروا می شد .
موارد برعکس نیز هست که مسئولیت پرداخت وجود دارد بدون اینکه دینی وجود داشته باشد .مثلا در قانون تجارت در قسمت اسناد موادی وجود دارد که حاکی ازمسئولیت ظهر نویسان اسناد به پرداخت وجه آن است با این که مسلم است آنها دینی به دارنده سند ندارند یا در قانون مدنی مقرر شده غاصبانی که در تلف مال دست نداشته اند با این حال در برابر مالک مسئولیت تضامنی دارند بدون اینکه دینی به مالک داشته باشند ،مسئول پرداخت آن هستند .
حال که روشن شد تعهد با مسئولیت فرق می کند باید بررسی کرد که آیا دین یا تعهد قردادی با مسئولیت قردادی متفاوت است یا نه؟ برای تصریح و روشن شدن مساله ابتدا باید گفت که ما تعهد قراردادی را بحث نمی کنیم بلکه مسئولیت قراردادی را که خود بخشی از مسئولیت مدنی است بحث می نماییم .اجمالا باید گفت که این دو مفهوم متفاوتند.تعهد قراردادی مستقیما از عقد ناشی می شود اما مسئولیت قراردادی ناشی از نقض عهد است نه از خود عقد.در تعهد قراردادی تعهد به انجام امری بدون وجود خسارت مطح است اما در مسئولیت قراردادی خسارت رکن عمده است.الزام در تعهد قراردادی ناشی از اراده انشایی است در حالی که در تحقق مسئولیت قراردادی اراده انشایی نقشی تدارد و بیشتر مربوط به قانون است .به همین جهت مسئولیت قراردادی و قهری هر دو مسئولیت مدنی بوده و از تعهد قراردادی ممتاز می باشد  .

2-  تقسیم مسئولیت مدنی از حیث منشاء

1.2-  مسئولیت قراردادی:
بند اول را اختصاص می دهیم به مسئولیت قراردادی و در آن تعریف و مبنای آن را بیان می کنیم و سپس ماهیت آن را شناسایی می کنیم.
1.1.2- تعریف مسئولیت قراردادی و مبنای آن:مسولیت قراردادی التزام به جبران ضررهای وارده درنتیجه عدم اجرای قرارداد توسط متعهد می باشد.
به عبارتی مسئولیت قراردادی عبارت از مسئولیت کسی است که به موجب عقدی از عقود معین یا غیر معین تعهدی را پذیرفته باشد و به علت عدم انجام تعهد یا تاخیر در انجام تعهد یا در ارتباط با عدم انجام تعهد خسارتی به متعهدله وارد کند که در این صورت متعهد مکلف است خسارت وارده را جبران کند.
مبنای مسئولیت مدنی به نحوی به قرارداد بازگشت می کند ، مسئولیت قهری ، جزای قانون شکنی اما مسئولیت قراردادی جزای عهد شکنی و نقص قرارداد است مسئولیت قراردادی را نباید با تعهد قراردادی اشتباه نمود همچنین مسئولیت قراردادی از مسأله اجبار به انجام عین تعهد جداست ،چرا که در اجبار به انجام تعهد شاید اصلا خسارتی وارد نشده باشد بلکه فقط متعهدله از محکمه تقاضا می کند که متعهد را وادار به انجام عین تعهد کند بدون اینکه اصلا بحث خسارت مطرح باشد و در مسئولیت قراردادی نیز متعهدله از محکمه تقاضای جبران خسارت می کند و چه بسا اصلا انجام عین تعهد را نمی خواهد. بنابراین مسئولیت قراردادی بخشی از مسئولیت مدنی است که با توجه به منشاء پیدایش این مسئولیت که به نوعی به عقد مربوط می شود آن را مسئولیت قراردادی می نامیم.
2.2.2- ماهیت مسئولیت قراردادی:
اصولا تاسیسات و نهادهای حقوقی گاهی جزء دسته اعمال حقوقی هستند و گاهی واقعه حقوقی اند و گاه هیچ کدام.
شکی نیست که تعهد قراردادی جزء اعمال حقوقی آن هم از نوع عقد می باشد و مسلماً مسئولیت قهری را باید در مبحث وقایع حقوقی بررسی کرد . اما مسئولیت قراردادی چه ماهیتی دارد ؟
بعضی مسئولیت قراردادی را اثر عقد می دانند.چنین وضعیتی در قانون مدنی ایران مشهود است .باب اول از قسمت دوم تحت عنوان «در عقود و تعهدات بطور کلی» آمده که فصل سوم آن «در اثر معاملات» و مبحث دوم این فصل« در خسارت حاصله از عدم اجرای تعهدات» تنظیم شده است . طبق نظریه سوم مسئولیت قراردادی از آثار تعهد فی مابین است .طبق این نظر مسئولیت قراردادی تا حدودی ماهیت قراردادی پیدا می کند.
بنابراین عنوان قراردادی در این مسئولیت نباید سبب اشتباه در ماهیت آن شود .در تحقق مسئولیت قراردادی ،اراده انشایی تاثیری ندارد بلکه اراده انشایی سبب تعهد قراردادی است.پس اگر متعهد به نحو ارادی اعلام کند که قصد عهد شکنی  و عدم انجام تعهد را دارد این قصد و اراده انشایی نیست و در عالم اعتبار اثری بوجود نمی آورد بلکه این قانون است که به محض عهد شکنی ،اثر قرارداد یعنی مسئولیت را به آن بار می نماید . بنابراین مسئولیت قراردادی مانند مسئولیت قهری اثری است که قانون بار می کند.مسئولیت قراردادی را قانون بر عمل حقوقی بار می کند و مسئولیت قهری را بر واقعه حقوقی. در هر دو تعهدی نقض می گردد. در مسئولیت قهری ،تعهد قانونی و در مسئولیت قراردادی ،تعهد  قراردادی .تنها بدین علت که تعهد منشاء این مسئولیت اخیر ،قراردادی است به آن مسئولیت قراردادی گویند و گرنه این مسئولیت ماهیت قراردادی نداشته بلکه اثر عقد است  و در همین حد به اراده و قرارداد منسوب است .

لطفا برای ادامه مطلب اینجا را کلیک کنید.

منبع:http://vokalayeazadandish.com