تاثیر مبانی اعتقادی در پیشگیری از وقوع جرایم (با محوریت قرآن کریم)

با کمی تورُق در کتب تاریخی می توان به این واقعیت برخورد که انبیا و پیامبران الهی اولین انسانهایی بودند که قبل از شروع مبارزه با جرم و کجرویِ انسانها،اقدام به اتخاذ تدابیر پیشگیرانه جهت جلوگیری از ارتکاب گناه(جرم) نموده اند.به عبارت دیگر تمامی رسلان الهی در اجرای ماموریت های خود همواره پیشگیری (از ارتکاب بزه) را مقدم بر مبارزه با آن دانسته اند.

اما بحث پیشگیری از ارتکاب جرم، پیشینه ای بس کهن تر از دوران پیامبران داشته تا جایی که با مراجعه به قرآن کریم و مشاهده آیات ۳۵ سوره بقره و ۱۹ سوره اعراف(3)  به وضوح می توان دریافت که اولین بنیانگذار نهاد پیشگیری از وقوع جرم(گناه) ،خداوند متعال بوده که در این آیات ضمن خوشامدگویی به حضرت آدم (علیه السلام) و همسرش به بهشت،صراحتا آنان را به خودداری از نزدیک شدن به آن درخت (به جهت پیشگیری از سقوط و ترکِ اُولی) دعوت می نماید.
در این مجال برآنیم تا بقدر وُسع به مبحث پیشگیری از وقوع جرم از منظر قرآن کریم بپردازیم.

1 وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَهً وَسَاء سَبِیلًا.
2 وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ
3 وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ وَکُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ

واژه های کلیدی:

مبانی اعتقادی- پیشگیری – جرم – قرآن کریم

مقدمه

پیامبر مُکرم اسلام به عنوان خاتم رسولان برنامه جاودانه هدایت و بهروزی انسان را تحت لوای قرآن کریم از جانب خداوند به ارمغان آورده است. خاتمیت، این پیام را به همراه دارد که گوهر دین، فرا زمانی و جهان شمول است؛ اما گذر زمان و تنوّع شرایط مکانی و تحوّلات شتابان اجتماعی این سؤال را در پی دارد که چگونه شریعتی ثابت می تواند پاسخگوی نیازهای متغیر در طول ادوار زمانی مختلف باشد؟

پاسخگویی به این سؤالات با توجّه به گسترش وسایل تبلیغاتی و تحقّق انقلاب در ارتباطات، هم در جهت جلب نظر سایر ملل به اسلام و هم برای استوار ماندن ایمان مسلمانان، نه تنها مفید، بلکه ضروری است.

با کمی دقت نظر در شرایط مکانی و زمانی پیامبران اولوالعزم (عیسی، موسی،نوح،ابراهیم و محمد علیهم السلام) و معجزات اختصاصی هر کدام از آن بزرگواران،که به اذن الهی برای اثبات حقانیت شریعت خود در اختیار داشتند،میتوان به این مهم پی برد که بین معجزات آنان و مسائل و مشکلات اجتماعی حاکم بر جوامع آن زمان ،یک ارتباط منطقی و بسیار ظریف،عمیق و دقیق برقرار است.بعنوان مثال حضرت عیسی (علیه السلام) با آن دم مسیحایی خود،دقیقاً در زمان و مکانی به پیامبری مبعوث میشوند که مردم،با بیماریهای مختلفی دست به گریبان بوده و عده کثیری در اثر همین بیماریها جان خود را از دست میدادند که ایشان با استفاده از این فرصت ضمن معرفی شریعت خود و توسل به یکی از این معجزات الهی در شفا دادن بیماران یا زنده کردن مردگان اقدام به جلب قلوب مردم و نهایتا هدایت آنان می نمودند همانگونه که در آیه ۴۹ سوره مبارکه آل عمران بدان اشاره شده است. (1)

یا بعنوان مثال حضرت ابراهیم (علیه السلام) در زمان حاکم ظالمی به پیامبری مبعوث میشود که برای سرکوب نمودن مخالفان خود و جلوگیری از هدایت مردم ،اقدام به سوزاندن مخالفین خود در آتش می نماید که پس از مواجهه با حضرت ابراهیم (علیه السلام) و صدور دستور سوزاندن حضرت، با معجزه ایشان و تبدیل آن آتش عظیم به گلستان،که در آیه ۶۹ سوره مبارکه انبیاء آمده است (2) این حربه خنثی و زمینه اضمحلال حکومت کفر و عصیان و همچنین مقدمات تحقق یکتاپرستی فراهم میشود.

1 وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ والأَبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللّهِ
2 قُلْنَا یَا نَارُ کُونِی بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِیمَ

به غیر از معجزه خاتم پیامبران که قرآن کریم بوده و هست،معجزه سایر پیامبران، قائم به زمان و مکان دوره خود بوده که با پایان زندگی هر پیامبر،معجزه وی نیز از بین می رفت اما چطور میشود که یک کتاب(قرآن کریم) بعنوان معجزه آخرین فرستاده خدا و خاتم پیامبران  معرفی شده و دارای چنان نیرو و اعجازی میشود که تا ابدالدهر میتواند سلامت و سعادت بشر در سراسر دنیا را تضمین نماید؟

پاسخ این سوال مهم را باید در خوده قرآن جست.در بالا شاره شد که معجزه هر پیامبر رابطه مستقیمی با مشکلات اجتماعی زمان خود داشته.حال با توسل به تکنیک مهندسی معکوس باید دید که زمان مبعوث شدن پیامبر اسلام،چه مشکلاتی گریبانگیر مردم جامعه آن زمان شده بود که حکمت الهی بر این مقرر شد تا با مراجعه به این کتاب  مشکلات خود را مرتفع نمایند و نکته مهم تر آنکه این مشکل اجتماعی بقدری بزرگ ، وسیع و بین المللی بوده که نه تنها تاکنون و در تمام نقاط دنیا وجود و ادامه داشته بلکه تا ابدالدهر نیز میتواند استمرار یابد و از همین رو بوده که پیامبر اسلام در حدیث معروف ثقلین فرمودند : إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً (1) یعنی من در میان شما دو امانت نفیس و گرانبها می‌گذارم یکی کتاب خدا قرآن و دیگری عترت و اهل بیت خودم. مادام که شما به این دو دست بیاویزید هرگز گمراه نخواهید شد که مفهوم مخالف این حدیث شریف آن است که هرکه از (فرامین)قرآن(و اهل بیت که جدایی ناپذیرند) دور شود قطعا گمراه و گرفتار جرم و خطا خواهد شد.

واقعیت مطلب این است که معجزه پیامبر خاتم نه تنها آخرین بلکه کاملترین معجزه بین معجزات پیامبران اولوالعزم است چراکه قرآن،کتاب هدایت است (2) ،ریشه هدایت علم است(علم نافع)،ریشه علم،نور است و منشاء نور از وجود مقدس اهل بیت علیهم السلام نشأت گرفته لذا قرآن دقیقا  نقطه مقابلِ ضلالت،جهل،ظلم وتاریکی است.جهلی که منشاء تمامی غفلت ها،خطاها،ظلمها و گناهان است.جهلی که امروزه و با پیشرفت تکنولوژی نه تنها از شدت آن کاسته نشده بلکه تبدیل به جهل مُدَوّن و خطرناکتری شده است و تا زمانیکه انسان تصمیم به بیدار شدن از این خواب شیرین غفلت نگیرد این جهل،روز به روز کاملتر خواهد شد.

1 الکافی، کمال الدین، امالی صدوق، امالی مفید، امالی طوسی، عیون اخبار الرضا، الغیبه نعمانی، بصائر الدرجات
2 ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین

بنابراین و با استناد به آیات شریفه قرآن میتوان گفت قرآن کریم نافذتر از دم مسیحا،روشن تر از یدِ بیضا،شکافنده تر از عصای موسی و نجات بخش تر از کشتی نوح است،حال اگر این معجزه بی بدیل در بین ما مسلمانان مهجور افتاده است،ناشی از غفلت و بی توجهی جامعه به این منبع لایزال معارف سعادت ساز بشر است و نه خدای ناکرده عدم کارایی آن که اتفاقا پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله) در آیه ۳۰ سوره مبارکه فرقان(1)  در خصوص مهجور شدن قرآن بین امتش به خداوند متعال گلایه می نمایند.

در اینجا به تناسب آیات متعددی که در قرآن کریم وجود دارد، تنها به دو نمونه از الگوهای قرآنی که نقش مؤثری در پیشگیری از جرایم دارند اشاره می شود.

۱.نماز، سدّی استوار در برابر منکرات 

شاید یکی از معجزات قرآن کریم این باشد که با کوتاه ترین و ساده ترین الفاذ، معانی و مفاهیم بسیار بلند و نافذی را جهت هدایت و سعادت دنیوی و اخروی به بشر منتقل می کند لذا به همین دلیل است که در قرآن بیش از سیصد مرتبه،انسان به تعقل و تدبر دعوت شده است (2)
در آیه چهل و پنجم از سوره مبارکه عنکبوت آمده است : … إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهَى‏ عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ…

از آنجا که طبیعت نماز،انسان را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده یعنى اعتقاد به مبدأ و معاد مى‏اندازد،داراى اثر بازدارندگى از فحشاء و منکر است.انسانى که به نماز مى‏ایستد از آنجا که همانند کسی است که در میدان کارزار عاجز و ضعیف شده،نه زبان ستیز دارد و نه پای گریز و دست خود را به نشانه تسلیم تا سر خود بالا می آورد و با کمال تواضع تکبیر مى‏گوید ، خدا را از همه چیز برتر و بالاتر مى‏شمرد ، به یاد نعمتهاى او مى‏افتد ، حمد و سپاس او مى‏گوید ، او را به رحمانیت و رحیمیت مى‏ستاید ، به یاد روز جزاى او مى‏افتد ، اعتراف به بندگى او مى‏کند ، از او یارى مى‏جوید صراط مستقیم از او مى‏طلبد ، و از راه کسانى که غضب بر آنها شده و گمراهان به خدا پناه مى‏برد ( مضمون سوره حمد).بدون شک در قلب و روح چنین انسانى جنبشى به سوى حق و حرکتى به سوى پاکى و جهشى به سوى تقوا پیدا مى‏شود. براى خدا رکوع مى‏کند ، و در پیشگاه او پیشانى بر خاک مى‏نهد ، غرق در عظمت او مى‏شود و خودخواهى‏ها و خود برتربینى‏ها را فراموش مى‏کند. شهادت به یگانگى او مى‏دهد گواهى به رسالت پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مى‏دهد.بر پیامبرش درود مى‏فرستد و دست به درگاه خداى بر مى‏دارد که در زمره بندگان صالح او قرار گیرد ( تشهد و سلام). (3)

1 وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا
2 طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ج ۳، ص ۵۷٫
3 تفسیر نمونه ج : 16ص :285

از طرفی قبل از قدم گذاردن در این سفر سراسر نورانی و روحانی، مقدماتی نیز لازم است.مقدماتی که اگر رعایت شود میتواند انسان را به تعالی و رشد و سرمنزل مقصود کمال برساند.نمازگزار ابتدا باید جسم و جان خویش را به وضوء مطهر سازد آن هم با آبی پاک(تطهیر ظاهر)، لباسش باید پاک بوده و غصبی نباشد(لزوم رعایت حقوق دیگران در کسب و کار و درآمد) ،مکان نمازش نباید غصبی باشد (لزوم احترام به اموال و املاک دیگران)، قصد قربت(لزوم بریدن از دیگران و پاگذاردن روی تکبر طغیانگر که ریشه تمامی معاصی تکبر می باشد) و سایر شرایط که با محقق شدن هر کدام از این شرایط دیگر مجالی برای آلودگی به گناه و ارتکاب جرم باقی نخواهد ماند و اگر میبینیم که در طول تاریخ کسانی بوده اند که پشت سر شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا حضرت امیر(سلام الله علیه) نماز گزاردن اما در مقابل آن بزرگواران شمشیر کشیدند مشخص میشود که یا در رعایت مقدمات نماز دچار نقصان شدند و یا نمازشان صرفا جهت حفظ ظواهر دین و بدون توجه به فلسفه آن اقامه شده است چنانکه در تعقیبات نماز عصر از چنین نمازی به محضر الهی پناهنده شده و عرضه میداریم : للّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ . . .  مِنْ صَلاهٍ لا تُرْفَعُ…  .

نکته قابل توجه این که آمارهای ارائه شده حاکی از آن است که میزان وقوع جرایم در ماه محرم چهل درصد کاهش می یابد. این امر در مورد ماه مبارک رمضان نیز به گونه ای مصداق دارد(1) .این کاهش ناشی از نقش بازدارندگی اعتقادات مذهبی افراد در کاهش جرایم است چراکه معمولا در این ایام برخی از آموزه های دینی و اعتقادی مانند عزاداری،برپا بودن مجالس وعظ و موعظه و تذکر و حتی تغییرات محیطی مانند نصب پرچم های عزا و … به دلایلی پررنگ تر از سایر ایام سال در جامعه نمود پیدا میکند که اثر وضعی همین عوامل به وضوح موجب کاهش انگیزه برای ارتکاب جرایم میگردد لذا وقتی یک عامل در طول دوماه میتواند اثرات وضعی قابل توجهی در جامعه داشته باشد بنابراین در طول ده ماه دیگر هم قطعا میتواند موثر باشد بشرطی که نهاد خانواده و مخصوصا والدین در ایجاد چنین فضای معنوی و نه صرفا عزاداری،در محیط خانواده خود بکوشند چرا که طی تحقیقات میدانی صورت گرفته مشخص گردید اکثر کسانیکه مرتکب جرایم،صرفه نظر از نوع آن میشوند ،اغلب فاقد مبانی والای اعتقادی بوده اند.

1 روزنامه ی ابتکار، شماره 840 – 7/ 11 / 1385 ؛ روزنامه ی یکهان، 1/ 2/ 1387

از طرفی طی بررسی های بعمل آمده(اعم از مصاحبه و …) در خصوص افرادی که به دلایل ارتکاب جرایم سنگین اعم از قتل،تجاوز،قاچاق عمده مواد مخدر و … ،محکوم به مجازات های سالب حیات(قصاص یا اعدام) شده بودند مشخص گردید که اکثر آنان در آخرین صحبتهای خود قبل از اجرای حکمشان صرفا تقاضای ادا نمودن نمازها و روزه های قضای خود را نموده اند و اذعان داشتند که دلیل نزدیک شدن آنها به جرم وپلیدی، دور شدنشان از مبانی اعتقادی مخصوصاْ نماز بوده است.

۲.مرور سرگذشت اقوام گذشته و عبرت آموزی

از بین حدود شصت نامی که برای قرآن ذکر شده است،یکی ار آن نام ها ،قصص است، چراکه  برخی سوره ها اقدام به تشریح سرگذشت اقوام و گذشتگان جهت عبرت آموزی انسان از عاقبت امور آنان می نماید که تجلی این امر در آیه سوم از سوره یوسف(1) که آنرا بعنوان:  احسن القصص نام نهاده قابل مشاهده است.

یکی از صفات الهی حکیم است.حکیم به کسی اطلاق میشود که هیچ کار لغو و بیهوده ای انجام نمیدهد لذا هدف خداوند حکیم از ذکر احوالات برخی اقوام ،صِرفاْ بیان قصه نبوده بلکه فراتر از آن میخواهد تلویحاْ به انسان متذکر شود که لحظات عمر خود را صرف اشتباهاتی نکند که اقوام گذشته در آن به هلاکت رسیده و ناکام و بدون توشه رخت از دنیا فرو بسته اند.

قرآن کتاب ادب است.ادب در اصول و قواعد خود آدابی دارد که یکی از آن آداب این است که معمولاْ برای تذکر به دیگری از بیان مستقیم موضوع اجتناب و جهت حفظ شأن و منزلت مخاطب،سعی میشود تذکرات به شکل تلویحی و غیر مستقیم به وی منتقل گردد تا علاوه بر پیشگیری از تخفیف شخصیتی وی،مطلب در نهایتِ حلاوت و شیرینی به جان مخاطب نفوذ کرده و در وجودش نهادینه شود لذا اینکه خداوند این تذکرات راه گشا را در عین ظرافت تحت لوای قصه های قرآنی نقل فرموده ریشه در حکمت و رأفت الهی دارد.

طبق روایات و اعمال مندرج در کتاب مفاتیح الجنان،یکی از اعمال مخصوصه شبهای قدر در ماه مبارک رمضان که شبهای رقم خوردن تقدیرات یک ساله انسان است،تلاوت و البته تدبر در سه سوره از سوره های قرآن کریم است.سوره های عنکبوت،روم و دخان.
با مطالعه موضوعات این سُوَر در می یابیم که بخش عمده ای از آیات آن اقدام به تشریح سرگذشت اقوام گذشته از جمله سرگذشت قوم بنی اسراییل و حضرت موسی (علیه السلام) می نماید.براستی چرا در چنین شب و لحظات بی بدیل تکرار نشدنی انسان باید درکنار دعا و مناجات و قرآن سر گرفتن، اقدام به مرور سرگذشت اقوام دور نماید؟

1 نَحنُ نَقُصُّ عَلَیکَ اَحسَنَ القَصَصِ بِما‌اَوحَینا اِلَیکَ هذَا القُرءانَ و اِن کُنتَ مِن قَبلِهِ لَمِنَ‌الغفِلین

حقیقت امر این است که شب های قدر،شب بیدار شدن است و نه بیدار ماندن. معصوم(علیه السلام) با وضع چنین دستوری قصد داشته با استفاده از فرصت شبهای قدر و برای یک لحظه هم که شده با به تصویر کشاندن عاقبت اقوام گذشته  انسان را به فکر کردن ناگزیر نماید تا بلکه در اثر این تفکر بتواند سرنوشت دنیا و عقبای خود را تغییر دهد.

با توجه به آثار فوق است که هم قرآن اندرز دهنده است و هم پیامبر اسلام موعظه گر. در همین راستا حضرت امیر(علیه السلام) طی یک حدیث نورانی فرمودند: «فیالها امثالاً صائبهً و مواعظ شافیهً، لو صادفت قلوباً زاکیهً، و آراءً عازمهً و الباباً هازمهٌ؛ (1) یعنی: وه! چه مثال های بجا، و پندهای رسایی وجود دارد اگر در دل های پاک بنشیند، و در گوش های شنوا جای گیرد، با اندیشه های مصمم و عقل های با تدبیر برخورد کند.

نتیجه گیری

گرچه لامذهبی نمیتواند دلیل بزهکاری باشد، اما افراد مذهبی به لحاظ اعتقاد به عقوبت اخروی به میزان قابل ملاحظه ای، از ارتکاب بسیاری از جرایم مانند قتل، هتک ناموس، سرقت، تجاوز، افترا بر حذر هستند. (2)

قرآن بهترین و بی بدیل ترین شیوه ها را برای پیشگیری از جرایم و مفاسد اجتماعی معرفی کرده است که  آموزه های تربیتی خود را بر دو اصل اساسی «بشارت» و «انذار» یا «تشویق» و «تهدید» مبتنی کرده است. انسان باید در برابر انجام کار نیک تشویق شود، و در برابر کار بد کیفر بیند تا انگیزه بیشتری برای پیمودن مسیر اول و گام نگذاردن در مسیر دوم پیدا کند.

طبق آیات متعدد قرآن، که صراحتاْ به اتخاذ تدابیر و حفاظت از مجنی علیه و افراد در معرض تهاجم و اموال آنها دستور می دهد، در حقیقت به روشنی اثبات می شود که شیوه پیش گیری وضعی، محصول نظریه پردازی متفکران غربی نیست، بلکه قدمت و سابقه این دیدگاه به زمان نزول این آیات بر می گردد که میتواند یکی دیگر از اثرات اعجازی قرآن محسوب گردد.

1 نهج البلاغه، خطبه 83، ص 132
2 افقهی، 1350 ، صص 41 -40

منابع

–    قرآن کریم
–    نهج البلاغه
–    تفسیر نمونه
–    خاستگاه سیاست جنایی اسلامی در پیشگیری ازوقوع جرم و مقایسه با نظام حقوقی غرب-  رویافرزین راد ، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی ،گروه معارف اسلامی – بشری محمدی فرد ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند ، گروه حقوق ، دماوند ، ایران – مریم شکوری،  دانشگاه آزاد اسلامی ،واحدعلوم وتحقیقات،گروه حقوق ،تهران ،ایران .
–    الکافی، کمال الدین، امالی صدوق، امالی مفید، امالی طوسی، عیون اخبار الرضا، الغیبه نعمانی، بصائر الدرجات
–    طباطبائی، محمد حسین، المیزان
–      مفردات راغب،
–    روزنامه ی ابتکار، شماره 840 – 7/ 11 / 1385
–    روزنامه ی یکهان، 1/ 2/ 1387
–    حسن طوسی، الامالی، نجف، مطبعه الحیدریه
–    روشهای تربیت در نهج البلاغه، مصطفی دلشاد تهرانی
–    سایت http://www.islamquest.net/

گردآورنده:  یاسر صدیقی