اسرار تجاری: جنبه‌ای دیگر از دارایی های فکری

اسرار تجاری: جنبه‌ای دیگر از دارایی های فکری

این نوشته ترجمه‌ای است از مقاله
Trade Secrets: the other IP right
منتشره در مجله الکترونیکی سازمان جهانی مالکیت فکری – ژوئن ۲۰۱۳

پرسش و پا سخی تأمل برانگیز

پرسشی که ممکن است در خصوص مالکیت‌های فکری مطرح شود این است که اساساً کدام نوع از انواع دارایی‌های فکری در مناسبات تجاری، سهم برجسته تری را در ایجاد و حفظ امتیازات رقابتی بر عهده دارد؟ اکثر مردم ممکن است به عنوان پاسخ این پرسش، مصادیق بیشتر شناخته شدۀ مالکیت فکری همچون اختراعات، کپی رایت، علائم تجاری، یا طرح‌های صنعتی را انتخاب نمایند. اما حقیقت این است که این تصور اشتباه بوده و متداول‌ترین سازوکار حمایتی از کسب و کار و تجارت را نهاد رازداری (secrecy) بر عهده دارد. حال باید دید چرا نسبت به اسرار تجاری در مقایسه با سایر شاخه‌های مالکیت فکری توجه کمتری می‌شود؟
پاسخ این است که دلائل متعددی در این زمینه وجود دارد؛ اولاً استفاده از نهاد رازداری مستلزم طی فرآیند ثبت دولتی نبوده و به عنوان رسم و روال کار توسط هر تاجری بدون نهاد ثبتی یا دولتی به کار گرفته می‌شود. ثانیاً اگرچه اصول و قواعد کلی حقوق اسرار تجاری یا حقوق اطلاعات محرمانه یا اسرار افشا نشده در کشورهای مختلف با رویکردهایی مشابه پایه گذاری شده است، لیکن در خصوص ابعاد اجرایی حقوق مزبور، تفاوت‌هایی ناشی از مقررات خاص یا قواعد عرفی به چشم می‌خورد. ثالثاً معمولاً اختلافات موجود در حوزۀ نهاد رازداری و اسرار تجاری، محرمانه مانده و به قلمرو اختلافات و منازعات علنی راه نمی‌یابد.
پیشینۀ تاریخی و جایگاه فعلی اسرار تجاری
هزاران سال است که نهاد رازداری بخشی از تجارت محسوب شده و رازداری تجاری، رژیمی قانونی است که از روابط و مناسبات مبتنی بر مسؤولیت ناشی از اعتماد حمایت می‌کند. این نهاد رازداری بود که برای مثال به مردم یک منطقه در چین این اجازه را می‌داد که در طی قرون متمادی از برداشت محصول هوشمندانه از رشته‌های نخی کرم‌های ابریشم بهره برداری نمایند، یا به یک خانوادۀ آمریکایی برای مدت چهارصد سال امکان تولید بهترین سِنج ارکس‌تر را می‌داد. در هر حال اخیراً با توجه به گزارش‌هایی حاکی از جاسوسی در فضای مجازی و حملات گسترده به شرکت‌های بزرگ در سرتاسر جهان از طریق به کارگیری ایمیل‌های جعلی برای ورود به شبکه‌های مشترک کامپیوتری و کاوش و جستجو جهت دستیابی به اطلاعات ارزشمند و ذی قیمت، مقولۀ اسرار تجاری به صدر اخبار صعود کرده است. این در حالی است که حقوق اسرار تجاری با اینکه می‌تواند با اتخاذ رویکردی پویا و نوین به عنوان چهارچوب و ضابطه‌ای جهت بستر سازی و تمهید زمینۀ نوآوری‌های گروهی و ابداعات مشترک عمل نماید، لیکن در عمل با چالش‌های ناشی از متغیر‌ها و عوامل گوناگونی همچون دولت‌ها، صنعت و عوامل شتاب دهنده یا باز دارنده‌ای که از خاستگاه کشورهای مختلف نشأت می‌گیرد به طرز مشهودی دست به گریبان است. پیش از عصر صنعتی، صنعتگران مبتکر و نوآور ممکن بود از ترفندهای تجاری خود به وسیلۀ نگهداری آن‌ها در مغازه‌های کوچک خانوادگی متعلق به خود مراقبت کنند اما در پی پیشرفت‌های بشری و انتقال صنعت از کلبه به کارخانه، نیاز به یک نظام حقوقی جهت ایجاد ضمانت اجراهای قانونی برای ایفای تعهدات یک کارمند یا مستخدم صنعتی در خصوص رازداری نسبت به یک کالا یا فرآیند صنعتی محرمانه به وجود آمد.

تعریف اسرار تجاری

به زبان بسیار ساده، راز تجاری به اطلاعاتی اطلاق می‌شود که شخص دارنده اطلاعات نمی‌خواهد رقیبان از آن اگاهی یابند. عموماً قوانین و مقررات نه تنها از فرمول‌ها و طرح‌ها ی محرمانه حمایت می‌کنند بلکه شمول حمایت قانونی حتی نسبت به مصادیق ساده تری از اسرار تجاری همچون ویژگی‌های یک کالا (نظیر محصولات شرکت آیفن) که ممکن است به بازار عرضه شود یا نام کشوری که تاجر قصد ورود به بازارهای آن را در آینده داردنیز قابل تصور است. همانطور که سابقاً اشاره شد، نهاد اسرار تجاری یک رژیم حقوقی است جهت حمایت از روابط و مناسبات مبتنی بر مسؤولیت ناشی از اعتماد. نباید از نظر دور داشت که نهاد رازداری برای تجارت و کسب و کار‌ها در تمامی مقیاس‌ها، ابزاری مشروع و قانونی محسوب می‌شود و لازم به ذکر است به اجرا درآوردن نظام اسرار تجاری، هیچ ارتباطی با عدم شفافیت امور و مناسبات در نهادهای دولتی ندارد.
لزوم به کارگیری سیاست حفظ اسرار تجاری
در حقیقت سیاست حفظ اسرار تجاری، خصوصاً در ارتباط با اطلاعات مربوط به مشتریان و نیاز‌ها، علائق، و اولویت‌هایشان، راهکار اساسی واحدهای اقتصادی کوچک و متوسط جهت حمایت از دستاوردهای مربوط به تجارت و کسب و کار ایشان به حساب می‌آید. درک این نکته با تصور این وضعیت که در آن هیچ کس نتواند با اتکای به قانون به اجرای تعهدات در خصوص رازداری مبادرت ورزد، تسهیل می‌شود و باید دید در این فضا دیگر چه چیزی می‌تواند عامل ایجاد علاقه و انگیزه برای افراد تلقی شود؟! در صورتی که استخدام هر کارمند جدید خطر از دست دادن اطلاعات ارزشمند و ذی قیمت را افزایش دهد، نتیجه این می‌شود که تجار و کارفرمایان، اشخاص کمتری را به استخدام خویش در بیاورند و احتمالاً هزینۀ به کارگیری سیستم‌های حفاظت فیزیکی نظیر قفل‌ها و نرده‌ها و از این قبیل، افزایش یافته و از آن مهم‌تر حجم زیادی از معاملات مبتنی بر اعطای مجوز بهره برداری (لیسانس) و مشارکت‌های تحقیقاتی هرگز صورت تحقق نمی‌یابند؛ زیرا تضمینی برای اینکه شرکا و طرف‌های معامله با به عرصه آمدن یک فناوری جدید از مفاد توافقات خود تخطی نکنند و رویه‌ای غیر منصفانه را در برابر پدیدآورندۀ فناوری در پیش نگیرند وجود ندارد. در نتیجه رویکرد کلی به بلوکه شدن اطلاعات و کند شدن مسیر پیشرفت و نوآوری‌ها منتهی می‌شود. برای تجارت‌های دانش بنیان که مبتنی بر حمایت‌های نظام حق اختراع اداره می‌شوند، نهاد رازداری بخشی حیاتی از فرآیند نوآوری محسوب می‌شود؛ زیرا اکثر قوانین و مقررات ملی راجع به اختراعات، شرط نوآوری مطلق را ضروری می‌شمارند و این بدان معناست که تا روزی که تقاضانامه ثبت اختراع تقدیم مرجع ثبت می‌گردد، اختراع مربوطه می‌بایستی به طور کامل از هرگونه افشای عمومی حفاظت و حمایت شود. در جایی که تولید فناوری مستلزم انجام اصلاحات و آزمایش‌هایی بیرون از آزمایشگاه باشد، مسألۀ محفوظ ماندن و فاش نشدن، بسیار پیچیده و دشوار می‌نماید. به همین دلیل است که بحث و نزاع در مورد هماهنگ سازی ساز و کار ثبت اختراع بین المللی اغلب مشتمل بر نظریۀ ((اعطای مهلت))، تا یک سال قبل از تنظیم فرم تقاضانامۀ ثبت اختراع می‌باشد که در خلال این مدت افشائات صورت گرفته توسط یک مخترع، نافی مشروعیت ثبت تقاضانامۀ اختراع مؤخر بر آن نیست.

ویژگی‌های نهاد اسرار تجاری در مقایسه با سایر رژیم‌های حمایتی

سوال اینجاست که چرا اغلب تجار و فعالان اقتصادی برای محافظت از منافع و نتایج کسب و کار خویش از ((نهاد رازداری)) یا ((اسرار تجاری)) استفاده می‌کنند؟
دلیل نخست این است که این نهاد، در مقایسه با سایر اشکال مالکیت‌های فکری که نیازمند طی تشریفات ثبتی در یک نهاد دولتی بوده و اغلب توأم با هزینه‌ها و دستمزدهای استخدام وکلا یا سایر کار‌شناسان است، ارزان‌تر بوده و مقرون به صرفه‌تر است. بر خلاف سایر رژیم‌های حمایتی مالکیت فکری، حق بر رازداری جهت ایجاد و تثبیت صرفاً نیازمند مراقبت از اسرار تجاری بوده و تنها با انجام آنچه که جهت ممانعت از باز‌شناسی و آگاهی یافتن سایرین (خصوصاً رقبا) از راز تجاری می‌شود، قابل دستیابی است. معمولاً جهت استناد به حق بر رازداری و استفاده از مزایای نهاد مزبور، به کار بستن تجهیزات امنیتی و انعقاد قراردادهای تعهد به رازداری و عدم افشاء با کارمندان و فروشندگان کفایت می‌کند.
علاوه بر این در مقایسه با نظام حق اختراع که صرفاً در ازای افشای اطلاعاتی حقیقتاً فنی و نوآورانه و با سختگیری بسیار به دارندۀ آن اعطا می‌شود، در خصوص اسرار تجاری، حجم بالای اطلاعات از طریق نهاد مزبور مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرد و بر این اساس هرگونه اطلاعاتی که برای اشخاص، واجد منافع و مزایایی باشد را مورد پوشش خود قرار می‌دهد، حتی اگر شخص دیگری در‌‌ همان زمان در حال استفاده از‌‌ همان اطلاعات باشد و تنها محدودیت و قید حمایت مزبور این است که اطلاعات مورد حمایت، سابقاً برای دیگران شناخته شده نباشد.
اما آنچه نقطۀ ضعف و نکتۀ منفی نهاد رازداری را به تصویر می‌کشد این است که هیچگونه تضمینی جهت استفادۀ انحصاری از اطلاعات مورد حمایت وجود ندارد. یعنی اگر شخص دیگری بدون سرقت اطلاعات، اطلاعات مذکور را کشف کند، شخص صاحب اطلاعات اولیه هیچ ابتکار عمل یا چاره‌ای در این خصوص ندارد و این در حالی است که این پدیده برای بسیاری از کسب و کار‌ها، اشکال قابل توجهی به شمار نمی‌آید.

قلمرو حمایت‌های قانونی

حقوق اسرار تجاری همانند سایر اشکال مالکیت‌های فکری، تحت نفوذ و کنترل نظام‌های قانونی ملی است. با این وجود سازوکارهای بین المللی جهت حمایت از اسرار تجاری، موسوم به ((اطلاعات افشا نشده))، به عنوان بخشی از معاهدۀ تریپس (TRIPS) ناظر بر جنبه‌های تجاری مالکیت‌های فکری در سال۱۹۹۵ تدوین گردیده است. مادۀ ۳۹ معاهدۀ مذکور مقرر می‌دارد که کشورهای عضو از اطلاعات افشا نشده در برابر استفاده‌های غیر مجاز با رویکردهایی بر خلاف شیوه‌های تجارت صادقانه (مشتمل بر نقض قرارداد، نقض رازداری و رقابت غیر منصفانه) حمایت خواهند کرد. البته اطلاعاتی مورد حمایت‌اند که به طور عمومی مورد شناسایی یا دستیابی قرار نگرفته باشند و می‌بایستی واجد ارزش و ذی قیمت باشند به این خاطر که واجد وصف محرمانگی هستند و همچنین می‌بایستی جهت محرمانه ماندنشان اقدامات معقولی صورت پذیرفته باشد. این قاعدۀ عمومی، در خصوص قوانین و مقررات اسرار تجاری توسط بالغ بر۱۰۰ کشور از ۱۵۹ کشور عضو سازمان تجارت جهانی مورد پذیرش قرار گرفته‌اند. مواد ۴۲ تا ۴۹ موافقت نامۀ تریپس در برگیرندۀ مقررات ناظر بر اجرا که مستلزم طی آیین و تشریفات مربوط به دادرسی‌های مدنی است بوده و جهت اجرای تمامی حقوق فکری و همچنین حمایت از اطلاعات محرمانه در برابر افشا، به کار گرفته می‌شوند. با این وجود به این دلیل که نظام‌های قضایی ملی در خصوص تمهید مبانی حق دسترسی به شواهد و مدارک تا حد زیادی متفاوتند، مسیر اجرا و اعمال حقوق اسرار تجاری در فضای بین المللی ناهموار به نظر می‌رسد. به هر روی فائق آمدن بر چالش‌های عملی حمایت از اسرار تجاری دشوار‌تر از آن است که صرفاً با توسل به قوانین و مقررات بتوان به آن نائل آمد. گفتنی است قلمرو نوآوری‌ها و ابداعات بین المللیِ در معرض خطر که قوانین و مقررات اسرار تجاری ممکن است آن را به بزرگ‌ترین مزیت به ویژه برای شرکت‌های کوچک‌تر و اشخاص مخترع در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته تبدیل نماید به سرعت رو به گسترش است. برای تجار و صاحبان کسب و کار، موضوع فقط این نیست که اطلاعات ارزشمند ایشان مورد حمایت و حفاظت قرار گیرد، بلکه دغدغۀ دیگر این اشخاص اجتناب از نفوذ و اثرگذاری بر اطلاعات متعلق به دیگران می‌باشد. در یک بازار جهانی با ویژگی جابجایی آسان کارکنان و شبکه‌های پیچیده ارتباطی میان شرکت‌های تأمین کننده و مشتریان، مصون ماندن از نقض حقوق اسرار تجاری دیگران مستلزم هوشیاری و مراقبت ویژه می‌باشد. علاوه بر این رقابت بزرگ‌تر بدین معناست که تجار و صاحبان کسب و کار، ملزم به انجام تلاش مستمر جهت یافتن روش‌هایی برای بهره برداری از اسرار تجاری خود چه از طریق تجاری سازی مستقیم و بی‌واسطه و چه از طریق مشارکت‌ها و اعطای مجوزهای بهره برداری برای دیگران می‌باشند. در عین حال حجم گستردۀ اطلاعات بالقوه ارزشمند، چالش‌های مخصوص به خود در ارتباط با صورت‌های موجودی و ارزشگذاری‌ها ایجاد می‌نماید.

اسرار تجاری و جاسوسی‌های سایبری

به رغم رشد فزایندۀ نوآوری‌ها و ابتکارات که مزایای بسیاری را برای مردم جهان به ارمغان آورده است، تسهیلات تکنولوژیک مذکور، سبب تسهیل امر سرقت اطلاعات ارزشمند توسط سارقان این حوزه گردیده است. برای مثال از طریق انجام یک فرآیند شناخته شده تحت عنوان ((قلاب ماهیگیری))، جاسوسان تجاری با ارسال یک ایمیل حاوی اطلاعات شخصی جمع آوری شده از شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک و یا سایر رسانه‌های جمعی، اطلاعات را از دریافت کنندۀ ایمیل گرفته و شخص مزبور کاملاً ناآگاه و غافل از این موضوع است که ایمیل پیش گفته صرفاً یک وسیله‌ای جعلی برای سرقت اطلاعات است. به مجرد کلیک کاربر بر روی لینک تعبیه شده در ایمیل مذکور، نرم افزارِ تخریب گرِ سارق که تحت عنوان ((تروجان)) شناخته می‌شود با حمله به سیستم کامپیوتری گیرندۀ ایمیل و با ماندن در سیستم کامپیو‌تر شخص اخیر برای ماه‌ها یا بعضی مواقع برای سال‌ها از طریق حمله گر خاموش به کاوش اطلاعات مهم محرمانه و فایل‌ها و پسورد‌ها پرداخته و تمامی آن‌ها را برای شخصی که اطلاعات را به کار برده یا می‌فروشد، ارسال می‌نماید. ردیابی مَقرِ جاسوس سایبری از طریق اینترنت با توجه به حضور وی در همه جا و گمنامی او کار بسیار دشواری است. به علاوه برآورد خسارات وارد به کسب و کار در بعضی مواقع چالش برانگیز است؛ زیرا بسیاری از شرکت‌ها نمی‌دانند دقیقاً از چه زمانی سیستم‌های کامپیوتریشان به خطر افتاده و همچنین مایل به گزارش این موضوع نیز نمی‌باشند. با این وجود مطالعات نشان می‌دهد این مسأله روندی رو به رشد داشته و دولت‌های سراسر جهان به دنبال راهی برای مقابله با آن می‌باشند. در این میان دلایل منطقی و موجهی برای نگرانی‌های ناشی از جاسوسی‌های تجاری وجود دارد، چراکه همانند سایر انواع دزدی، این نوع سرقت نیز موانع و کندی‌های زیادی را در راستای پیشرفت و نوع آوری فنی و تجاری ایجاد می‌نماید.

فواید نهاد اسرار تجاری برای کسب و کارهای کوچک و متوسط

از بررسی ارتباط نهاد ثبت اختراع و نهاد رازداری است که می‌توان به راحتی به اهمیت اسرار تجاری برای کسب و کارهای کوچک و متوسط پی برد. اختراعات ثبت شده در موفقیت‌های بسیاری از تجار و صاحبان کسب و کار نقشی کلیدی ایفا می‌نماید. به ویژه اینکه دورۀ بهره برداری انحصاری از اختراع زمانی است که سبب راهیابی این واحدهای تجاری به بازارهای جهانی شده و هزینه‌ها و مخاطرات مالی ناشی از به ثمر نشستن اختراع را جبران می‌نماید. هنگامی این دست از مزایا شدت گرفته و به اوج خود می‌رسد که استفاده از تسهیلات قانونی معاهدۀ اختراعات اشتراکی (PCT) در یک نظام ثبت اختراع بین المللیِ اداره شونده توسط سازمان جهانی مالکیت فکری با اعطای مهلتی سی ماهه، امکان جرح و تعدیل و اصلاح پلان‌ها و یافتن شرکا و سرمایه گذاران و منابع مالی را اعطا می‌نماید. با این حال تنها ابزار حمایتی جهت حمایت از دستاوردهای تکنولوژیک، ثبت اختراع نبوده و نهاد رازداری یا اسرار تجاری می‌تواند از طریق اعطای مجوز بهره برداری (قرارداد لیسانس اسرار تجاری) و َاشکال متعددی از مشارکت‌ها در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد. به دنبال یک دورۀ طولانی که اسرار تجاری در هاله‌ای از ابهام و گمنامی نسبی به سر برده، امروزه ظهور این پدیده، میزان قابل ملاحظه‌ای از توجهات را به خود اختصاص داده است. در این راستا دلیل تمرکز بر نهاد رازداری این است که نهاد مزبور، فعالیت‌ها و طرح‌های خلاقانه در سطح اشخاص مبتکر و شرکت‌های کوچک و متوسط را از طریق حمایت‌های قانونی رونق بخشیده و از طریق ایجاد ارتباط میان اشخاص مزبور و سایر شرکت‌ها، راه حل‌های خلاقانه در امر صنعت و تجارت را به عموم مردم منتقل می‌نماید.

ماخذ: همکاران سیستم