نرم افزار سازگار چیست؟

یکی از حقوقی که همیشه در مورد نرم افزار و سایر آثار دارای حق مالکیت فکری مورد بحث و اختلاف نظر بوده است «حق تولید سازگار» است که در مورد آثار ادبی و هنری با عنوان تولید آثار اشتقاقی یا تلفیقی عنوان می‌شود.

به زبان ساده، آثار اقتباسی آثاری هستند که ریشه در آثار قبلی دارند. اثر جدید اگر چه از نظر محتوا و شکل بیان دارای اصالت است اما برخی از عناصر را از اثر پیشین کسب کرده است. این امر در نرم افزار‌ها نیز بسیار رایج است که در این نوشته با این مبحث بیشتر آشنا خواهیم شد.
در قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای (مصوب ۱۳۷۹) آمده است: پدیدآوردن نرم افزارهای مکمل و سازگار با دیگر نرم افزار‌ها با رعایت حقوق مادی نرم افزار اولیه مجاز است. (ماده ۵)
حال باید دید که نرم افزار سازگار چیست؟
به دو شیوه ممکن است نرم افزارهای جدیدی بر مبنای نرم افزار سابق نوشته شود:
۱-نرم افزار جدید، ضمیمه نرم افزار سابق شود به نحوی که عملکرد جدیدی داشته باشد در حالی که جایگزین نرم افزار سابق نمی‌گردد. برای مثال برنامه سازگار، خروجی برنامه دیگری را که به زبان انگلیسی نمایش داده می‌شود، به زبان فارسی تبدیل نماید. بنابراین در این نوع از نرم افزار سازگار، برنامه جدید با برنامه سابق تلفیق شده در حالی که خللی در عملکرد آن ایجاد نمی‌کند نتیجه دیگری را به وجود می‌آورد.
تولید نرم افزار سازگار به این شیوه، مانع حقوقی ندارد زیرا هر مصرف کننده‌ای که نرم افزار سازگار را تهیه می‌کند، نخست بایستی برنامه اولیه را نیز به طور جداگانه تهیه کند زیرا برنامه جدید مکمل برنامه نخست است و نسبت به یکدیگر عمل پذیری متقابل دارند در نتیجه حقوق پدیدآورنده برنامه نخست را به هیچ نحو نقض نمی‌کند.
۲-نرم افزار سازگار از طریق همانندسازی با نرم افزار نخست تولید می‌شود. در این شیوه نرم افزار سازگار لزوما عملکرد برنامه نخست را خواهد داشت و ارتباط آن با سخت افزار و واسط‌ها همانند نرم افزار اولیه است.

هر مصرف کننده‌ای که نرم افزار سازگار را تهیه می‌کند، نخست بایستی برنامه اولیه را نیز به طور جداگانه تهیه کند زیرا برنامه جدید مکمل برنامه نخست است و نسبت به یکدیگر عمل پذیری متقابل دارند در نتیجه حقوق پدیدآورنده برنامه نخست را به هیچ نحو نقض نمی‌کند.

در صورتی که در شیوه همانندسازی، عبارات یا ساختار برنامه اصلی، نرم افزار نخست کپی شده باشد مشمول نقض حق پدیدآورنده در مورد حق تکثیر وی خواهد شد اما در صورتی که نرم افزار سازگار متضمن عبارات و یا ساختار برنامه نخست نباشد، فاقد مانع حقوقی است زیرا در این شیوه صرفا ایده اقتباس شده است و‌‌ همان‌طور که در مقاله کپی رایت چیست گفتیم ایده به تنهایی مورد حمایت نیست بلکه ابراز و بیان آن است که مورد حمایت است. اما در صورتی که بخشی از بیان (که در نرم افزار شامل کد، ساختار، ترتیب و یا سازمان) برنامه نخست باشد‌‌ همان‌طور که در ماده ۵ قانون ایران گفته شده است با رعایت حقوق مادی نرم افزار امکان پذیر است. این مساله با عبارات روشن‌تر در ماده ۱۲ آیین نامه قانون مذکور این چنین آمده است: استفاده از نرم‌افزارهای دیگر برای ایجاد نرم‌افزارهای سازگار و مکمل که قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها یا کاربری جدید ایجاد کند بلامانع است و نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزارهای دیگر محسوب نمی‌شود مشروط بر اینکه پدیدآورنده نرم‌افزار سازگار و مکمل، رضایت کتبی پدیدآورندگان نرم‌افزارهایی که برای نخستین بار در ایران ‌تولید و توزیع شده است را گرفته باشد.
اما استدلال مخالفین این نظریه نیز قابل توجه است؛ زیرا زمانی که برای اولین بار یک نرم افزار وارد بازار می‌شود، در اثر فروش مکرر، عملا به صورت یک استاندارد در می‌آید. بنابراین با اختصاص سهم عمده از امکانات بازار به این تولیدکننده، پوشش حمایتی مضاعف از آن موجب رکود بازار و کاهش سرعت تولید محصولات تکمیلی و ارتقاء دهنده می‌شود.
برای قضاوت صحیح میان این دو دیدگاه باید نگاهی دوباره به اصول بیاندازیم. گفتیم که در حق تالیف (کپی رایت) این «بیان» است که مورد حمایت قانون قرار می‌گیرد نه ایده و از این قاعده مسلم حقوقی نمی‌توانیم چشم پوشی کنیم در نتیجه باید در هر مورد بررسی شود که این حمایت تا حدودی گسترش یابد که بیان ایده را در نرم افزار شامل شود نه صرف ایده را.
این مساله خصوصا در زمینه کپی واسط‌ها، دعاوی حقوقی زیادی را ایجاد کرده است. منظور از واسط، آن چیزی است که میان یک نرم افزار با نرم افزار دیگر یا سخت افزار ارتباط ایجاد می‌کند زیرا یک نرم افزار به تنهایی کاری نمی‌تواند انجام دهد مگر اینکه از طریق واسط‌ها داده‌ها را بگیرد و از طریق سخت افزار در اختیار کاربر قرار دهد به عبارت دیگر اینکه کاربر چگونه از صفحه کلید یا صفحه نمایش با سخت افزار یا نرم افزار سیستم ارتباط بر قرار کند، به ماهیت آن جزء از برنامه بستگی دارد که واسط کاربر آن است.
اغلب دعاوی، ادعای کپی شدن بخشی از برنامه است که عمدتا شامل همین واسط‌ها است. اما نکته خاصی که در برخی آراء مورد توجه قرار گرفته است، محدودیت‌های اجباری است که در تولید نرم افزار جدید اتفاق می‌افتد. عوامل ثابتی که در این صنعت وجود دارد، خواه نا‌خواه منجر به شباهت برخی از بخش‌ها و ساختار‌ها می‌گردد زیرا مشخصات رایانه‌ای که به وسیله آن نرم افزار طراحی می‌شود، استانداردهای طراحی، تقاضاهای موجود در بازار و رویه‌های برنامه نویسی که به صورت عرف در آمده است، محدودیت‌هایی را در تنوع و تمایز محصول ایجاد کرده است.

مهندسی معکوس راهی برای تولید برنامه سازگار 
برای تولید برنامه سازگار، در اختیار داشتن پروتکل و فرمت برنامه ضروری است. هر برنامه در ارتباط با سخت افزار و واسط برنامه و سایر برنامه‌ها دارای پروتکل خاص خود است. منظور از پروتکل، ضوابط و روشی است که انتقال داده را میان دو نرم افزار یا میان نرم افزار و سخت افزار معین می‌کند.
تولید کننده نرم افزار اصلی تمام تلاش خود را بر حفاظت از پروتکل‌های محصولات خود می‌کنند خصوصا در مواردی که کدهای واسط در یک برنامه به صورت پراکنده قرار داشته باشد و نتوان آن را از سایر اجزاء جدا کرد. بنابراین برای دستیابی به پروتکل راهی باقی نمی‌ماند جز آنکه عمل دی کمپایل صورت گیرد یعنی اینکه برنامه از زبان مقصد که به صورت ۰ و ۱ است به زبان منبع (زبان سطح بالا) تبدیل گردد که به این عمل مهندسی معکوس نیز می‌گویند. زیرا در جهت عکس کار رایانه که معمولا توسط یک برنامه کمپایلر، برنامه سطح بالا را به زبان ماشین تبدیل می‌کند، عمل می‌شود.
در مطالب بعدی با تفصیل بیشتر به مبحث مهندسی معکوس خواهیم پرداخت.

منابع: 

۱-اس پرسمن، راجر، با ترجمه سالخورده حقیقی، محمد مهدی، مهندسی نرم افزار، انتشارات خراسان، ۱۳۹۰،
۲-قاجارقیونلو، سیامک، مقدمه حقوق سایبر، نشر میزان، ۱۳۹۱، تهران
۳-خدمت گزار، محسن، فلسفه مالکیت فکری، نشر میزان، ۱۳۹۰، تهران
۴-زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری، انتشارات سمت، ۱۳۸۷، تهران
۵-صادقی نشاط، امیر، حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای، نشر میزان ۱۳۸۹، تهران

ماخذ: همکاران‌سیستم