نگهداری حیوانات از منظر دین

سایت دخت ایران نوشت: مقولۀ نگهداری حیوانات خانگی در منزل ازجمله اموری است که در وهلۀ نخست حاکی از اهتمام آموزه‌های دینی به رعایت حق‌ و حقوق حیوانات است، لذا روایات متعددی در این مسأله از باب استحباب واردشده است؛ بدین نحو که پیامبر اکرم(ص) و ائمۀ معصومین(ع) همگان را به این امر دعوت نمودند و آثار و فوایدی را نیز برای آن ذکر نموده‌اند، اما پرسش کلیدی در این است که در عصر و زمانه‌ای که سبک زندگی مردم به حالت آپارتمان‌نشینی و در حد و اندازۀ چند ده متر واحد مسکونی خلاصه‌شده است و فضای پرتراکم شهری و آسمان‌خراش‌های غول‌پیکر بر آسمان شهرها سایه افکنده است، آیا بازهم می‌توان ورود حیوانات خانگی در محیط غیرطبیعی را برای نگهداری از این حیوانات تجویز نمود؟ آیا دور کردن حیوانات از محیط حیوانی و در تنگنا قرار دادن این مخلوقات زبان‌بسته در محیط انسانی در شهرها با اهداف اولیۀ سفارشات ائمۀ اطهار(ع) مبنی بر لزوم رعایت حقوق انسان‌ها و نیز رعایت حق حیوان و عدم ظلم و اجتناب از اذیت و آزار حیوانات در تضاد قرار ندارد؟

* نگهداری حیوانات خانگی از منظر دین

در آموزه‌های دینی و سیرۀ پیشوایان دین در رابطه با مسئلۀ نگهداری حیوانات خانگی از قبیل خروس، مرغ، گوسفند، بز ماده شیرده و کبوتر و حتی مواظبت از گربه روایاتی به دست ما رسیده است که وجود این روایات استحباب و ثواب در امر نگهداری این‌گونه حیوانات را می‌رساند، لذا نگاه دقیق دین و آموزه‌ای اسلامی به امر نگهداری حیوانات خانگی می‌توان مبیّن اهتمام آموزه‌های دینی به بهره‌گیری از فواید مادی و معنوی حیوانات خانگی و نیز رعایت حقوق حیوانات باشد. در ادامه برخی روایاتی که نگهداری حیوانات خانگی را مورد تأیید قرار داده‌اند برای مخاطبین ارائه می‌گردد:

 به‌عنوان نمونه توصیه‌های فراوانی که در مورد نگه‌داری کبوتر وجود دارد؛ زید شحام نقل کرده است: در نزد امام صادق(ع) صحبت از کبوتر شد و ایشان فرمودند: «آنها را در خانه‌هاى خود داشته باشید که محبوب هستند».

 پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) به عمه خود فرمودند: «که چه مانع است تو را از آن‌که در خانه خود برکتى نگاه‌داری؟ گفت: یا رسول اللّه برکت کدام است؟ فرمودند: گوسفندى که شیر دهد. هر که در خانه او گوسفند شیرده یا بز شیرده یا گاو شیرده باشد باعث برکت خانه او مى‏شود.»

 امام کاظم(ع) فرمود: «نشاید که خانه هر یک از شماها از سه چیز تهى باشد که آنها آباد کن خانه باشند: گربه و کبوتر و خروس و اگر با خروس مرغى هم باشد چه‌بهتر وگرنه باکى نیست بر کسى که توانا بر آن نیست. »

 هم‌چنین روایات بی‌شماری، درزمینهٔ نگهداری حیوانات در منزل از سوی ائمۀ اطهار(ع) ذکر گردیده است که برای اجتناب از اطاله در کلام مخاطبین می‌توانند به آن منابع مراجعه نمایند.

* واکاوی چرائی نگهداری حیوانات خانگی از منظر دین

حال باید دید فلسفۀ سفارشات فراوان ائمۀ اطهار(ع) مبنی بر نگهداری حیوانات خانگی در منزل چیست و آیا فواید و آثاری بر آن مترتب است؟با نگاهی اجمالی بر روایات می‌توان آثار و کارکردهای فراوان مادی و معنوی را در نگهداری از حیوانات خانگی مشاهده نمود، اما مهم‌ترین شاخصه‌ها و کارکردهای موجود درآموزه‌های دینی را می‌توان در این امور خلاصه نمود:

* استحباب و برکت

با مروری بر روایات ذکرشده و با تأمل در آموزه‌های دینی می‌توان به مستحب بودن و نیکو بودن نگهداری حیوانات خانگی اذعان نمود هم‌چنین برکت در نگهداری این‌گونه حیوانات در زندگی مالک آن حیوان ازجمله مواردی است که در روایات و آموزه‌های دینی به‌صراحت و متعدد ذکرشده است.

 به‌عنوان نمونه عبدالله بن سنان از امام صادق نقل مى‌کند که فرمود:

«اذا اتخذ اهل بیت شاه أتاهم الله بارزاقهم وارتحل عنهم الفقر مرحله. فاذا اتخذو شاتین أتاهم الله بارزاقها وزادفى ارزاقهم وارتحل الفقر عنهم مرحلتین و ان اتخذو ثلاثه أتاهم الله بارزاقها وارتحل عنهم الفقر رأساً.)»

 هرگاه اهل خانه‌‌اى، گوسفندى در اختیار گیرند خداوند، روزى آن را به ایشان بدهد و در روزى شان بیفزاید و فقر و ندارى، یک درجه از آنان دور شود. و هرگاه دو گوسفند در اختیار گیرند، روزى آنها را به ایشان بدهد و در روزى‌شان بیفزاید و فقر، دو درجه از آنان دور شود و اگر سه گوسفند در اختیار گیرند، روزى آنها را به ایشان بدهد و فقر، به کلى از آنان رخت بربندد.

* حق حیات

نباید فراموش نمود در آموزه‌های دینی رعایت حقوق حیوانات ازجمله حق حیات و عدم اذیت و آزار حیوانات خانگی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های سفارش ائمۀ اطهار مبنی بر نگهداری و مراقبت از این حیوانات مورد تأکید قرارگرفته است.

 در آموزه‌های دینی و در کلام فقهای اسلامی حفظ جان حیوانات و ضرورت رسیدگی از قبیل تأمین آب و غذای حیوانات مورد تأکید قرارگرفته است ،لذا در آموزه‌های اسلامی کشتن حیوانات و سلب حیات از آنها از پلیدترین اعمال شمرده‌شده است، همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمود: « اقذر الذنوب ثلاثه: قتل البهیمه…. کشتن حیوان از پلیدترین گناهان است.

 اجمالاً در باب رعایت حقوق حیوانات به‌ویژه حیوانات خانگی می‌توان به‌حق اذیت و آزار ندیدن، حق تولیدمثل، حق عدالت در برخورد با حیوان و دوری از رفتار زشت و نفرت‌انگیز، حق اختصاص جایگاه و استراحتگاه برای حیوان، و نیز حق بهداشت برای پاکیزگی حیوان و نیز حق تأمین غذا و آب برای سرپرستی مطلوب به حیوان اذعان نمود.

 لذا می‌توان اهتمام دین به حفظ جان حیوانات را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های سفارش رسول اکرم(ص) و امامان معصومین (ع) مبنی بر نگهداری از حیوانات خانگی مدنظر قرارداد.

* رفع بلا

مقولۀ رفع بلا از اهل منزل از مهم‌ترین کارکردهای نگهداری حیوانات خانگی است که در آموزه‌های دینی بیان‌شده است، به‌عنوان نمونه در حدیث معتبر از حضرت صادق (علیه‌السلام ) منقول است که خروس بال گشاده سفیدى که در خانه باشد آن خانه و هفت خانه دور آن خانه را از بلاها نگاه مى‌دارد… .

* نگهداری حیوانات و فواید معنوی

در حدیث دیگر منقول است که خدمت حضرت امام رضا (علیه‌السلام ) تعریف حُسن طاوس می‌کردند حضرت فرمود که هیچ حیوانى حسنش زیاده از خروس سفید نیست و خروس خوش‌آوازتر از آن است و برکتش بیشتر است وتو را آگاه می‌کند در وقت نمازها .

* نگهداری از سگ در خانه؛ نمونه‌ای دیگر از فرهنگ وارداتی غرب

در آموزه‌های دینی، با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد، درباره نگهداری برخی حیوانات در محل زندگی انسان توصیه‌هایی شده، چنان‌که از نگهداری برخی نهی شده است که می‌توان روایات فراوان در نهی از نگهداری سگ به‌عنوان حیوانی نجس را مدنظر قرارداد.

 متأسفانه برخی افراد با نادیده گرفتن آموزه‌های دینی و ضعف هویتی دینی در راستای تقلید کورکورانه از مؤلفه‌های فرهنگی  غرب و بی‌توجهی مفرط به مفاسد موجود در نگهداری سگ به‌عنوان حیوانی نجس برآمدند،درحالی‌که نگهداری این حیوان در خانه در منابع روائی و دینی به‌شدت مورد نکوهش پیامبر اکرم(ص)و ائمۀ معصومین(ع) قرارگرفته است، گرچه همین سگی که در اسلام عین نجس دانسته شده، دارای منافعی بوده و در فقه اسلامی خریدوفروش آنها جهت استفاده از نگهبانی، شکار و … صحیح است ، لیکن  با تأمّل در آموزه‌های دینی باید  به این نکته اذعان نمود که از برخی حیوانات همچون سگ باید در حد لزوم و برای اموری مانند نگهبانی منازل، دام و یا شکار و یا جهت کاربردهای جدیدی همانند جستجوی مواد منفجره، مواد مخدر و نیز عملیات امداد و نجات در زلزله‌ها و بلایای طبیعی و موارد مشابه دیگر بهره گرفت، نه اینکه فضای اجتماعی جامعه به سمت نگهداری از این حیوان در خانه کشیده شود و این همزیستی نامأنوس به تقلید از سبک غربی‌ها بدان جا منتهی شود  که ارتباط با سگ‌ها، جایگزین ارتباطات اجتماعی برای برخی انسان‌ها گردد!.

 در تشریح نهی آموزه‌های دینی از  نگهدارى سگ در منزل باید به شیوع بعضى میکروب‌ها و امراض از قبیل هارى و جنون و  لزوم رعایت احکام طهارت و نجاست و نیز اعمال عبادی هر فرد مسلمان و بسیاری از مفادس دیگر اشاره نمود. بنابراین، خداوند چیزهایی را به جهت انواع مفاسد و ضررهایی که در آنها وجود دارد، نجس دانسته و از مردم خواسته است تا استفاده از آنها را نه ممنوع، بلکه محدود سازند تا زندگی سالم و پاکی داشته باشند.

 در تبیین روایات مربوط به نکوهش و نهی از نگهداری سگ در خانه باید گفت، امام صادق (ع) می‌فرمایند : در خانه‌ای که در آن سگ نگهداری می‌شود، نماز گزارده نمی‌شود، زیرا فرشتگان داخل خانه‌ای که در آن سگ نگهداری شود نمی‌گردند، مگر اینکه سگ شکاری بوده و او را در قسمت جداگانه‌ای نگهداری نمایند که در این صورت ایرادی ندارد.

 هم‌چنین در کتاب مفاتیح الحیات از علامه جوادی آملی آمده است:پیامبر اکرم(ص) فرمود: خانه‌ای که سگ در آن باشد، ملائکه الهی به آن در‌نمی‌آیند.امیرمومنان علی (ع) فرمود: از نگهداری سگ در خانه بپرهیزید.

لذا اشارات صریح ائمۀ اطهار(ع) در نکوهش نگهداری از سگ، مگر درمواردی که از سوی آموزه‌های دینی برای منافع عقلایی استثنا شده است، مبیّن مفاسد بی‌شمار نگهداری این حیوان نجس در منزل است،ازاین‌رو اهتمام جامعۀ اسلامی به رعایت این امور و اجتناب از مؤلفه‌های وارداتی غرب از قبیل نگهداری سگ در منزل می‌تواند از بروز بسیاری از تبعات موجود در این امر جلوگیری نماید.

* تعدیل آموزه‌های دینی در برابر مصالح و مفاسد عقلی

باید اذعان نمود در روایات متعددی فواید مادی و معنوی علل و چرائی نگهداری حیوانات خانگی ذکرشده است، لیکن پرسش کلیدی این است که در جامعۀ کنونی و درحالی‌که فضای عمومی و زندگانی انسان‌ها  به‌ویژه فضای اجتماعی شهرها که هیچ شباهتی به محیط و فضای سکونت در دوران سابق ندارد و بسترهای لازم برای نگهداری از این مخلوقات خداوند فراهم نیست و نیز با نگهداری از حیوانات خانگی هر آن احتمال بروز آسیب‌های مختلف بهداشتی و سلب امنیت از خانواده، جامعه و همسایگان وجود دارد، آیا بازهم می‌توان با تمسک بر روایات وارده استحباب و جواز این امر را توصیه نمود؟ آیا در چنین شرایطی و با وضعیت محیط اندک مردم برای زندگی می‌توان امید داشت تا با نگهداری از حیوانات خانگی به آثار و فواید مادی و معنوی آن دست‌یافت؟

 به نظر می‌رسد برای پاسخ به این پرسش باید در کنار روایات وارده در استحباب نگهداری از حیوانات، آموزه‌های دینی در باب  نهی از نگهداری از برخی حیوانات همچون سگ و نیز روایات موجود در تقبیح اذیت و آزار حیوانات و نکوهش دور نمودن حیوانات خانگی از محیط حیوانی و اجتناب از ضایع نمودن حقوق حیوانات را موردبررسی قرارداد  تا مسأله روشن گردد.

بدیهی است مغایرت فضای کنونی جامعه و آپارتمان‌نشینی مردم به‌گونه‌ای است که نمی‌توان به‌هیچ‌عنوان حق‌وحقوق حداقلی حیوانات خانگی از قبیل اختصاص جای نگهداری حیوان، و دیگر حقوق ضروری را برای حیوانات خانگی تأمین نمود، هم‌چنین ضرورتاً نگهداری حیوانات خانگی در جامعۀ امروزی و در وضعیت کنونی قطعاً منجر به تضییع حقوق خانواده و همسایگان خواهد گردید، لذا باید گفت استحباب نگهداری از حیوانات خانگی به علت مغایرت‌های فراوان با وضعیت کنونی سبک و سیاق زندگی مردم دچار تغییر خواهد شد.

 در تبیین این مسأله باید گفت انطباق اسلام و آموزه‌های دینی با مقتضیات زمان منجر به تغییر قانون اسلامی خواهد شد، تغییری که خود اسلام اجازه داده است، لذا در موضوع نگهداری از حیوانات خانگی و به علت مغایرت‌های فراوان زندگی اجتماعی در عصر کنونی با استحباب شرعی این امر در محیط خانه، عقل مصلحت و مفسده‌ای را کشف می‌کند که قطعاً شرع نیز با آن مصالح و مفاسد خود را هماهنگ خواهد کرد. ازاین‌رو حکم عقل نه‌تنها بیان استحبایی شرع را محدود خواهد کرد که حتی بیان وجوب و حرمت مسائل را نیز محدود خواهد کرد، چه برسد به مسئله‌ای استحبابی در مقولۀ نگهداری از حیوانات خانگی که با فضای جامعۀ کنونی دارای مغایرت‌های فراوان است.

* تغایر جغرافیایی سبک زندگی سنتی و مدرن

باید اذعان نمود به علت سبقۀ تاریخی نگهداری حیوانات خانگی در محیط‌های انسانی شاید در اولین نگاه نگهداری حیوانات خانگی برای عموم مردم امری طبیعی و امری رایج تلقّی گردد، اما مغایرت‌های فراوان نگهداری این حیوانات در فضای امروزی زندگی انسان‌ها که کاملاً از نشانه‌شناسی سبک زندگی سنتی فاصله گرفته است امری دور از ذهن به نظر می‌رسد، زیرا منظور از نگهداری حیوانات در منزل در روایات و آموزه‌های دینی نگهداری در فضای زندگی افراد خانواده نیست، بلکه منظور فضاهایی مانند حیاط منزل است آن‌هم با رعایت اصول بهداشتی که سلامت افراد خانه را به خطر نیندازد و فاصله‌ای قابل‌قبول برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی ازلحاظ بهداشت، امنیت و پاره‌ای از مسائل دیگر دامن‌گیر افراد و  محیط انسانی نگردد.

 بدیهی است سبک معماری و نیز روابط اجتماعی در جامعۀ امروزی همزیستی مسالمت‌آمیز انسان‌ها با تمام موجودات همچون حیوانات خانگی را در حال حاضر امکان‌پذیر نمی‌داند، زیرا ما نمی‌توانیم جامعۀ شهری وزندگی امروزی را ازلحاظ امنیت و نیز دارا بودن مؤلفه‌های بهداشتی در حالی ترسیم کنیم که حیوانات خانگی بدون درگیری و تزاحم در محیط انسانی مورد نگهداری قرار گیرند، از سوی دیگر به علت فراهم نبودن فضای جامعۀ امروزی برای حیوانات خانگی هیچ تضمینی وجود ندارد که این‌گونه حیوانات از سوی انسان‌ها موردتهاجم قرار نگیرند، لذا انسان‌ها گریزی از آن ندارند، جز آنکه از بهره‌گیری از حیوانات خانگی در محیط منزل و فضای پیرامونی خود در شهرها اجتناب نمایند.

* مغایرت فضای جامعه با حفظ حقوق حیوانات

بدیهی است اسلام دین تعادل و میانه‌روی است که رعایت حقوق حیوانات همچون رسیدگی به آب و غذا و آزار نرساندن به حیوانات به‌ویژه حیوانات خانگی در اسلام تأکید شده است، زیرا آموزه‌های دینی نگهداری حیوانات را منع نکرده است، ازآن‌جهت که می‌توان از جنبه‌های علمی، تحقیقی دربارۀ دنیای آفرینش، تقویت روحیۀ محبت و نیز نظاره و دقت بر عجائب خلقت و قدرت خداوند متعال بهره گرفت و درنهایت فواید معنوی و مادی به همراه خواهد داشت، لیکن حفظ حقوق انسان‌ها و حتی حقوق حیوانات در عصر حاضر، دور کردن حیوانات را از حیطۀ حیوانی و محصور ساختن این مخلوقات در محیط غیرطبیعی را برنمی‌تابد، فراموش نکنیم قطعاً استحباب و جواز سفارش به نگهداری حیوانات و بهره‌گیری از آثار و برکات آن در آموزه‌های دینی در صورتی پار برجا خواهد بود که انجام آن عمل موجبات ظلم به حیوانات را فراهم نسازد، زیرا بر مبنای آموزه‌های دینی ترک محرمات و انجام واجبات بر هر امر دینی و استحبابی دیگر ترجیح دارد. حال باید گفت از منابع اسلامی به‌خوبی قابل دریافت است که هرگاه حضور حیوانات ازجمله حیوانات خانگی با مؤلفۀ مزاحمت و ایجاد مشکل برای مالک آن و یا محیط پیرامونی و نیز موجبات اذیت و آزار حیوانات خانگی را رقم بزند، قطعاً حذف نگهداری حیوانات و جلوگیری از ورود این حیوانات خانگی به محیط انسانی موردپذیرش هر روش و آیینی قرار خواهد گرفت.

در تشریح این مدعا باید گفت دین اسلام با سلب حیات از موجودات زنده باهدف خوش‌گذرانی و تفریح از سوی انسان‌ها به‌شدت مخالف است و این رویکرد را با حکمت الهی و نظام احسن آفرینش مغایر می‌داند، به‌عنوان‌مثال پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هر آن‌که گنجشکی را بیهوده شکار کند، او در روز قیامت نزد پروردگار شکایت خواهد برد که پروردگارا! بنده تو بیهوده مرا کشت، بدون آن‌که هیچ سودی از کشتن من نصیب او شود» .

با این اوصاف باید گفت تبعات و مفاسد نگهداری از حیوانات خانگی در جامعۀ کنونی بسی بیشتر از مصالح و فواید و برکات نگهداری از حیوانات در جامعۀ امروزی است. ازاین‌رو اسلام و آموزه‌های دینی مخالف افرادی هستند که برای  کنترل آسیب‌های حضور حیوانات در جامعه در راستای سلب حیات از حیوانات اهلی و خانگی اقدام می‌کنند. درحالی‌که سلب حیات از حیوانات خانگی به‌ظاهر برای تأمین آسایش مردم در کوچه و بازار صوت گرفته است، عنوان نمونه عقیم نمودن گربه‌های دستی برای جلوگیری از ولگرد شدن این حیوان طبق نظر برخی مراجع اگر موجب اذیت این حیوان گردد جایز نیست  ،هم‌چنین کشتن گربه‌ها و یا پرنده‌هایی مانند کبوتر که می‌تواند مصداق بارز حیوانات خانگی محسوب گردند، از سوی آموزه‌های اسلامی مصداق اذیت و آزار حیوانات محسوب شده و حتی کشندۀ این حیوانات مستوجب و سزاوار عذاب اخروی قرارگرفته است.  لذا دین ظلم به حیوانات خانگی را برنمی‌تابد و آن را به‌شدت تقبیح می‌کند.

* نگهداری از حیوانات خانگی موجب عسر و حرج در جامعه

با این تفاسیر باید به دنبال راه‌حلی بود تا از یک‌سو حیوانات خانگی در جامعۀ امروزی مورد ظلم و اذیت و شکنجه قرار نگیرند و از سوی دیگر جامعۀ امروزی نیز از تبعات و آسیب‌های نگهداری از حیوانات خانگی در امان باشند، لذا بهترین راه‌حل را باید در جلوگیری از ورود حیوانات اهلی و خانگی به جوامع شهری دانست، زیرا مسامحه در این امر موجبات عسر و حرج را فراهم خواهد نمود و محیط خانواده و نیز همسایگان را از نگهداری این حیوانات دچار سختی خواهد نمود، هم‌چنین این‌گونه حیوانات نیز از مواجهۀ انسان‌ها در امان نخواهند بود، لذا راه عاقلانه این است که قبل از وقوع مشکلات متعدد برای رفاه و آسایش جامعۀ انسانی و پرهیز از وقوع مشکلات بهداشتی و امنیتی باید رأی به عدم ورود حیوانات خانگی به جامعۀ شهری و پرتردد انسانی داد.

 در خاتمه باید گفت فضای اجتماعی در عصر کنونی که مملو از آموزه‌های سبک زندگی غربی و توأم با آپارتمان‌نشینی است و منازل و معماری شهرهای کشور را با سبک و سیاق عمومی و به‌دوراز طبیعت و با دل‌خوشی به آسمان‌خراش‌های بلند و بی‌روح مواجه ساخته است، به‌ناچار برخی سفارشات دینی را دچار انعطاف و تعدیل خواهد نمود، ازاین‌رو این‌گونه آموزه‌ها با توجه به زمان و مکان و سایر شرایط محیطی جامعۀ فعلی منطبق خواهد شد.

ازاین‌رو باید گفت نگهداری از حیوانات خانگی در جامعۀ امروزی در وهلۀ نخست موجبات اذیت و آزار این مخلوقات زبان‌بسته را فراهم خواهد کرد، زیرا نگهداری از حیوانات خانگی در عصر حاضر، تأکیدات آموزه‌های دینی بر  مؤلفۀ «مهربانی با حیوانات» را خدشه‌دار خواهد نمود، هم‌چنین به نظر می‌رسد جواز شرعی نگهداری از حیوانات خانگی ناظر به فراهم نمودن شرایط و بسترهای موردنیاز همچون حیاط دار بودن منازل در محیط‌های غیرشهری  و خانه باغ‌های وسیع که فاصله‌ای قابل‌قبول با محیط مسکونی اعضای خانواده وجود دارد، امری طبیعی و قابل‌قبول است، اما در وضعیت فعلی جامعه و پدیدۀ آپارتمان‌نشینی و حذف حیاط وسیع از محیط زندگانی و نیز تراکم بی‌حدوحصر جمعیت در محیط شهری و تهدید اصول بهداشتی، آسایش و آرامش و امنیت.. باید این‌گونه روایات را تخصیص زد.

امری که بیانگر انعطاف کامل اسلام بر مبنای تعادل و میانه‌روی و انطباق کامل با مقتضیات زمان است و بر مبنای ضرورت رعایت حقوق همۀ انسان‌ها و حتی لزوم رعایت حقوق حیوانات نگهداری از حیوانات را در جامعۀ کنونی مورد تأیید قرار نمی‌دهد.

پی‌نوشت: آیین نامه نحوه نگهداری حیوانات اهلی