عزیز نجف پور آقابیگلو در نشست علمی «کرونا، مجازی شدن کشورها و چالش حکمرانی و الزامات مجازی سازی ایران» که در مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، گفت: در باب کرونا دو انگاره کلی وجود دارد؛ نخست آنکه کرونا یک پروژه است که توسط برخی اجرا شده است و دوم، کرونا یک پروسه و رخداد طبیعی از جنس بیماری‌های فراگیر طبیعی است. من در بین این دو انگاره و در باب ماهیت اجتماعی و سیاسی کرونا قضاوتی ندارم ولی اگر کرونا پروسه هم باشد دو اتفاق مهم رخ داده است.

وی در مورد این دو اتفاق گفت: نخست، تحولات جدی در شکل زندگی جوامع، خصوصاً از حیث مجازی شدن جوامع رخ داده و متعاقباً ابعاد جدی در جوامع ظهور یافته که نیازمند تعاملات حاکمیت‌ها است؛ دوم نیز حتماً یک عده در خلال این فرآیند طبیعی، دنبال پروژه‌های خودشان هستند و وضعیت دنیا وضعیت رقابت قدرت‌ها بر اساس منافع اقتصادی و سیاسی خودشان است.

سناریوهای پیش روی جهان در پساکرونا

رئیس مرکز مطالعات فضای مجازی با اشاره به سناریوهای متعددی که پیش روی جهان قرار دارد، به ذکر دو نمونه از مهمترین آنها پرداخت:

الف- تضعیف روند جهانی شدن و تقویت رویکرد ملی گرایانه: بدین صورت که با این تصور که شیوع و فراگیری این بیماری نتیجه کاهش مرزهای جوامع به دلیل جهانی گرایی مفرط است و عملاً جهانی‌گرایی موجود، باعث شده تمام نقاط جهان درگیر این بیماری شود. لذا در این سناریو تمایلات ملی گرایانه و افزایش و تقویت حریم و مرزهای کشورها در دستور کار حکومت‌ها قرار می‌گیرد.

ب- سناریوی دوم این است که در پسا کرونا روندهای جهانی شدن موجود تغییری نمی‌کند و تلاش‌ها بیشتر به سمت مجازی سازی دنیا سوق می‌یابد.

وی با بیان اینکه البته توسعه مجازی سازی دنیا منحصر به سناریوی دوم نیست و در سناریوی اول هم حضور پررنگی دارد، تصریح کرد: همانطور که عنوان شد مهمترین رخداد بعد از کرونا، «مجازی سازی عالم» است.

نجف پور در تشریح وضعیت حکمرانی کشورها در عصر مجازی شدن گفت: به دلیل ماهیت فضای مجازی، نقش بازیگران عمومی و خصوصی و ملی و بین‌المللی بسیار پررنگ‌تر از فضای فیزیکی است. به همین دلیل ادبیات حکمرانی یا حکمروایی که در ذات خود متکی بر تعدد بازیگران قدرت و تقسیم بیشتر قدرت بین حکومت و سایرین است، استوار است.

آمریکایی‌ها حاکم مطلق فضای مجازی و اینترنت جهانی هستند

وی گفت: الان آمریکایی‌ها حاکم مطلق فضای مجازی و اینترنت جهانی هستند. این سلطه و حاکمیت در لوای موسسات و شرکت‌های بزرگی چون آیکان و گوگل و فیسبوک و… انجام می‌شود و الگوی حکمرانی مجازی آمریکایی‌ها با عنوان زیبای چند ذینفعی یا multistakeholderism سامان می‌یابد. به این صورت که فضای مراوده و تعامل بین شرکت‌ها و مستقل از دولت‌ها تعریف می‌شود.

نجف پور خاطرنشان کرد: در این فرآیند اولاً دولت‌ها تضعیف می‌شوند و از سوی دیگر به دلیل قدرت شرکت‌های آمریکایی نتیجه تعامل بخش خصوصی سایر جوامع با شرکت‌های آمریکایی مشخص است.

رئیس مرکز مطالعات فضای مجازی با تاکید بر اینکه چین تنها کشوری است که توانسته خود را از لوای حاکمیت مجازی آمریکایی‌ها بیرون بکشد و با ترسیم مرزهای مجازی و اعمال حاکمیت خود بر تعامل شرکت‌ها و پلتفرم‌ها، از تضعیف حاکمیت خود جلوگیری کند، ادامه داد: عنوان Multilateralism به این الگوی چین اطلاق می‌شود.

مشاور سابق مرکز ملی فضای مجازی ادامه داد: درست است که جهان در ساحت فیزیکی به سمت چند قطبی شدن حرکت می‌کند و آمریکایی‌ها در حال ضعف بوده و بازیگران قدرتمندی چون چین، هند، برزیل و … در حال ظهور هستند؛ اما مجازی شدن جهان به دلیل توانایی آمریکایی‌ها در عرصه مجازی و حاکمیت آنها در این عرصه، منجر به تغییر این روند و احیای قدرت و اقتدار آمریکایی‌ها می‌شود.

نجف پور افزود: حواسمان هم باشد که در اسناد ۱۷ گانه ۲۰۳۰ زیر ساخت اجرایی شدن این اسناد، فناوری اطلاعات و ارتباطات و یا همان فضای مجازی ذکر شده است.

تبعات کرونا در مجازی سازی ایران

این کارشناس سیاستگذاری فضای مجازی در باب تبعات کرونا در مجازی سازی ایران ادامه داد: کرونا باعث توسعه زندگی مجازی ایرانیان شده است. از زمان شیوع این بیماری کشور به سرعت در حال مجازی شدن است و اقتصاد، فرهنگ، آموزش،، تفریح و … همه به سرعت دارند مجازی می‌شوند و مصرف اینترنت چندین برابر شده است.

وی افزود: برای مثال در استان اصفهان مصرف ترافیک در اسفند ماه ۴ برابر شد. آموزش و پرورش از بهمن ۹۸ تمام آموزش‌های خود را در بستر پلتفرم‌های پیام رسان و ال ام اس (آموزش الکترونیکی) انجام داد و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها تقریباً غالب کلاس‌ها و جلسات خود را مجازی برگزار کرده‌اند؛ حتی در سال تحصیلی جدید هم به احتمال زیاد همین منوال و حتی شدیدتر دنبال می‌شود.

رئیس مرکز مطالعات فضای مجازی خاطرنشان کرد: در این زمان مصرف اینترنت و حضور در فضای مجازی، به موازات تولید و مصرف محتوای فرهنگی و تفریحی افزایش جدی پیدا کرده و ارتباطات بر بستر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، خصوصاً شبکه‌های خارجی مانند واتس‌اپ افزایش جدی یافته است. به همین منوال غالب خدمات اجتماعی نیز مجازی شده است؛ به نحوی که رد و بدل پول کاغذی به شدت کاهش یافته و بیشتر از طریق شبکه انجام شده است.

۶ الزام برای حکمرانی ایران در فضای مجازی

نجف پور الزامات مجازی شدن جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی را با تاکید بر ضرورت در اختیار گرفتن حکمرانی فضای مجازی در ۵ محور بیان کرد که شامل موارد زیر است:

اول: لازم است چشم انداز و اسناد کلان جمهوری اسلامی بر اساس آینده سایبری-فیزیکی بازطراحی شود. اگر حال فعلی و آینده محتوم کشور، مجازی-فیزیکی است معنی ندارد که در چشم انداز و اسناد بالادستی، فضای مجازی جایگاه درستی نداشته باشد و یا اینکه برنامه هفتم توسعه با رویکرد دو ساحتی سایبری-فیزیکی طراحی شود.

ما قبلاً در برنامه ششم توسعه بر اساس رویکرد دوساحتی، سیاست‌ها و احکام برنامه ششم را به مرکز ملی فضای مجازی و مجلس پیشنهاد دادیم ولی متاسفانه فضای مجازی محدود به فناوری اطلاعات و ارتباطات شد و هیچ دلالت روشنی به سایر حوزه‌های راهبردی حکمرانی جمهوری اسلامی پیدا نکرد.

دوم: اصولاً باید ساختار حاکمیت بر اساس الزامات سایبری-فیزیکی بازطراحی و ارتقا یابد و ساختارهای موجود کفاف حکمرانی مجازیجمهوری اسلامی را نمی‌دهند. مثلاً لازم است کمیسیون تخصصی فضای مجازی مجلس شورای اسلامی ایجاد شود.

سوم: تسریع در راه اندازی شبکه ملی اطلاعات واقعی و به صورت غیرنمایشی و بر حسب تعاریف و مصوبات شورای عالی فضای مجازی، لازمه امکان تحقق حکمرانی جمهوری اسلامی است. در وقایع آبان ۹۸ بر همگان به صورت عینی و عملیاتی روشن شد که پیشرفت ۸۰ درصدی شبکه ملی اطلاعات یک دروغ بزرگ بوده است.

چهارم: مردمی سازی فضای مجازی و معماری فضای مجازی بر اساس جامعه ایرانی ضرورت و الزام دیگری است که باید رعایت شود. اگر فضای مجازی یک جامعه بر بستر فناوری اطلاعات است پس ساختار اجتماعی این جامعه نیز باید متناسب با ساختار اجتماعی جامعه فیزیکی و سبک زندگی و اهداف، نیازها، ارزش‌ها، سلایق و فرهنگ جامعه ایرانی معماری و توسعه یابد.

اندرو فینبرگ در کتاب reinventing the internet به تفصیل این موضوع را توضیح داده است. مشارکت روش‌مند متخصصان داخلی در توسعه محصولات و سرویس‌های داخلی و بها دادن به آنها هم یکی دیگر از شاخه‌های مردمی سازی است.

پنجم: اعمال حکمرانی صرفاً محدود به حوزه داده نیست؛ این در حالی است که چند وقتی است که نگاه‌های مهندسی صرفاً از حکمرانی داده حرف می‌زنند در حالی که حکمرانی باید در ساحات کلان، اجتماعی و داده انجام شود که لازمه این امر تعیین مرزهای مجازی و متعاقباً اعمال حاکمیت جدی بر آنها است.

ششم: امروزه خارجی‌ها از طریق پلتفرم‌ها اقدام به مداخله در امور جامعه ایرانی می‌کنند که طبعاً در کنار مواجهه و کنترل این‌ها، باید به طور جدی توسعه پلتفرم‌های مختلف خدماتی و ارتباطی توسط مجموعه‌های داخلی در دستور قرار گیرد.

منبع: فارس