قرارداد طرح و ساخت ( EPC )

قرارداد طرح و ساخت  ( EPC )

EPC عنوان روشی است روزآمد و در عین حال کارآمد برای واگذاری پروژه ها به پیمانکاران . مطابق این روش که مورد استفاده بسیاری از کشورهای موفق در اجرای پروژه های زیربنایی قرار گرفته است , مسئولیت کل پروژه مشتمل بر عملیات مهندسی , خرید و اجرا به طور کامل به یک پیمانکار بزرگ محول می شود .

1) اجرای پروژه های بزرگ به روش EPC

(Engineering , Procurement , Construction) مخصوصاً در سال های اخیر مورد توجه جدی کارفرمایان دولتی قرار گرفته است . اهداف اصلی استفاده از این روش عبارتند از :

1-1- کوچک کردن دستگاه های اداری و اجرایی کارفرما با واگذاری تمام کارهای پروژه به پیمانکار .

1-2- کاهش هزینه های پروژه به ایجاد رقابت بین پیمانکاران EPC

2-3- کاهش زمان پروژه با همپوشانی مراحل E و P و C

1-4- واگذاری مسئولیت کل پروژه به پیمانکار و در نتیجه , استفاده کارفرما از نیروهای خود در تعداد بیشتری از پروژه ها .

1-5- مشخص شدن قیمت کل پروژه و بستن بودجه مربوطه قبل از اجرای آن .

1-6- مسدود کردن راه های ادعاهای مالی ناصحیح پیمانکاران اجرایی .

در این راستا گفتار را از مراحل ابتدایی شکل گیری یک پروژه EPC , یعنی مناقصه آن شروع  می کنیم و سپس به ویژگی های اجرایی پروژه خواهیم پرداخت .

2) مشکلات مرحله مناقصه و تأثیر آن بر روی پروژه

2-1- تخمین اولیه قیمت و تغییر آن در طول پروژه : به طور معمول در ایران پروژه EPC به صورت Lump – Sum قیمت گذاری می شود . در این راستا , پیمانکار موظف است که در مرحله مناقصه نسبت به برآورد قیمت پروژه و اعلام آن به کارفرما اقدام کند و کل پروژه را با این قیمت اجرا کند . حال فرض کنیم که یک پروژه متوسط EPC داریم . چنانچه مدت پروژه به علاوه مدت زمان ابلاغ کار به پیمانکار و نیز مراحل مناقصه را در مجموع پنج سال درنظر بگیریم و با توجه به آن که عمده خریدها و هزینه های پیمانکار پس از انجام مراحل مهندسی به طور متوسط از یکسال و نیم پس از ابلاغ پروژه شروع می شود , می توان فرض کرد که پیمانکار کل مبلغ پروژه را حدوداً سه سال بعد از برآورد قیمت خرج می کند . در اینجا یکی از اصلی ترین مشکلات پروژه EPC نمایان می شود , یعنی در حالی که برآورد پروژه مربوط به بیش از سه سال بوده است , پیمانکار مجبور است که با همان بودجه , ولی با قیمت های روز خرید کند , روشن است که در این سه سال , عوامل قابل پیش بینی یا غیرقابل پیش بینی باعث افزایش هزینه ها و گران شدن قیمت تجهیزات و نرخ دستمزدها شده و در نتیجه , پیمانکار دچار کمبود مالی می شود .

ممکن است گفته شود که پیمانکار باید در قیمت اولیه خود این افزایش قیمت را پیش بینی می کرد , لیکن به راستی بسیاری از آنها غیرقابل پیش بینی هستند . به عنوان مثال , افزایش بی سابقه و غیرقابل پیش بینی قیمت جهانی نفت و فولاد در سال های اخیر , باعث رشد سرسام آور قیمت تجهیزات نفتی شده , به گونه ای که قیمت بعضی ازتجهیزات به چند برابر قیمت قبلی رسیده است .

مثال های دیگری از این دست که مخصوصاً در کشور ما فراوان اتفاق می افتد و اصولاً قابل  پیش بینی نیستند , ولی مستقیماً بر قیمت پروژه اثر گذارند , عبارتند از افزایش قیمت مصالح ساختمانی , به خصوص سیمان و آهن که قیمت کل پروژه را افزایش می دهند . همچنین چنانچه قرارداد پروژه براساس ارز بسته شده باشد , از آنجا که عمده تجهیزات مورد نیاز از اروپا تأمین می شود , لذا افزایش نرخ ارزهای اروپایی , خصوصاً یورو نسبت به دلار , باعث کاهش توان خرید پیمانکار می شود . از طرفی دیگر , هرچند که عاملی چون تورم نرمال از ابتدا قابل پیش بینی است , لیکن برآورد نرخ واقعی آن اگر نگوییم غیرممکن , لااقل بسیار مشکل است .

به این نکته نیز باید توجه داشت که پیمانکار EPC که حیات و مماتش در گروه گرفتن پروژه جدید است در مرحله مناقصه می خواهد قیمتش کمترین باشد و در این راستا ـ درست یا نادرست ـ چشم خود را بر روی این افزایش قیمت ها می بندد . در اینجا نقش مناقصه گزار (کارفرما) بسیار مهم است و وی باید بتواند نسبت به کنترل Break Down قیمت پیمانکار و نیز ضرایب در نظر گرفته شده ( مانند ریسک ضریب دقت و ضریب تورم ) اقدام کند و به پیمانکارانی که این ضرایب را درنظر نگرفته اند , تذکر دهد . اما در عمل این کار بسیار سخت بوده و مشکل ساز است .

2-2- رقابت شرکت های بزرگ و کوچک در مرحله مناقصه : در مناقصات EPC کارفرما باید با توجه به ابعاد و بزرگی پروژه , از پیمانکارانی با همان بزرگی دعوت کند . بدیهی است که هرچه پیمانکار بزرگتر باشد , قابل اعتمادتر است و به همین دلیل , کارفرما باید پروژه های بزرگ خود را به شرکت های بزرگ بسپارد . اما بسیار اتفاق افتاده است که پیمانکاران بزرگ مجبور بوده اند که در مرحله مناقصه , با پیمانکاران کوچک رقابت کنند . روشن است که هزینه های بالاسری این دو قابل قیاس نبوده و پیمانکار بزرگ مجبور می شود که اصطلاحاً قیمت کف خود را بدهد تا بتواند برنده مناقصه شود . هرچند که کارفرما با این روش توانسته است قیمت یک پیمانکار بزرگ را پایین آورد , لیکن باید توجه داشت که در اجرای پروژه , پیمانکار ناتوان شده و به علت کمبود نقدینگی , ادامه کار با مشکل مواجه شده و در نتیجه , کارفرما نیز متضرر می شود . بنابراین , کارفرما باید از برگزاری مناقصه با حضور پیمانکاران بزرگ و کوچک به منظور ایجاد رقابت کاذب برای پایین آوردن قیمت پیمانکاران بزرگ , جداً اجتناب ورزد و نهایت تلاش خود را در خصوص هم سطح بودن پیمانکاران شرکت کننده در مناقصه به عمل آورد .

2-3- تخمین قیمت بدون داشتن اطلاعات مهندسی کافی : چنانچه کارفرما قبل از انجام طراحی پایه , مناقصه EPC را برگزار کند , یکی از معضلات اساسی پروژه خود را به وضوح و خیلی زود نمایان می سازد , چرا که در این وضعیت , اطلاعات مهندسی مورد نیاز , از جمله مقادیر و مشخصات فنی کار مشخص نبوده یا بسیار تقریبی می باشند و در نتیجه , قیمت برآورد شده  می تواند بسیار با آنچه پس از طراحی پایه بدان می رسیم , فاصله داشته باشد .

بسیاری از کارفرمایان و مدیران بر این تصورند که پیمانکار می تواند با الهام از پروژه ها و تجربه های مشابه پیشین و بدون طراحی پایه , قیمت را با دقت کافی تخمین زده و ارائه دهد , لیکن این تصور نادرستی است که معمولاً مدیران ارشد با اکتفا به نام و شرح مختصری از پروژه بدان درمی غلتند , حتی تولید یک محصول مشابه , با توجه به خوراک های مختلف , می تواند تأسیسات کاملاً مختلفی را نیاز داشته باشد . از طرف دیگر , اجرای یک پروژه خاص در نقاط مختلف کشور و در زمان های گوناگون , قیمت های متفاوتی دارد . بنابراین بدون طراحی پایه , برآورد قیمت و زمان اگر نگوییم ناممکن است , لااقل بسیار مشکل و تقریبی خواهد بود و در نتیجه , نه قیمت واقعی پروژه مشخص می شود و نه پیمانکاران قادر خواهند بود که به رقابتی آگاهانه با یکدیگر اقدام کنند . برای رفع این مشکل هم ابتدا باید طراحی پایه انجام پذیرد و سپس مناقصه برگزار شود .

2-4- به حداقل رسانی قیمت پروژه در مرحله مناقصه : متأسفانه دید رایج در بین کارفرمایان اینگونه است که در مرحله مناقصه نرخ قرارداد را تا سرحد امکان تنزل دهند . در ظاهر نیز چنین به نظر می رسد که با این روش , کارفرما منتفع می شود , لیکن به دلایل زیر , با این روش , نه تنها پیمانکار که کارفرما نیز متضرر می شود :

2-4-1- چنانچه قیمت پروژه پایین تر از حد اطمینان بخش برای پیمانکار و اصطلاحاً مرزی  باشد , پیمانکار در مرحله مهندسی و خرید , با وسواس و سخت گیری زیاد سعی در حداقل کردن هزینه ها داشته و در نتیجه , زمان زیادی از دست می‌رود .

2-4-2- چنانچه با پیشرفت پروژه پیمانکار متوجه شود که با نرخ قرارداد قادر به اتمام پروژه نیست , پرداخت غرامت را به ادامه کار ترجیح داده و در نتیجه , کار متوقف می شود .

2-4-3- کارفرما که ضمن پایین آوردن غیرمنطقی قیمت , بودجه اختصاصی پروژه را در برابر سازمان های ذیربط دولتی بسته است , برای تأمین اعتبار بیشتر و راه اندازی مجدد پروژه دچار مشکل شده و در نتیجه , پروژه متوقف می ماند . در این صورت , تنها راه فراروی کارفرما ,  خلع ید از پیمانکار و برگزاری مناقصه مجدد است که تجربیات موجود گویای مشکلات موجود در این مسیر , بالا رفتن قابل ملاحظه نرخ نسبت به قرارداد قبلی و همچنین از دست رفتن زمانی طولانی جهت طی تشریفات مناقصه است که به هیچ عنوان مطلوب کارفرما و کشور نیست . بنابراین , به حداقل رسانی قیمت در مرحله مناقصه , اشتباهی است که باعث می شود نه تنها منافع کارفرما حفظ نشود , بلکه پروژه را نیز دچار اختلال کرده و در معرض اضمحلال قرار می دهد . این موضوع مخصوصاً در مورد پروژه هایی که اتمام هرچه سریع تر آنها به دلایلی چون برداشت از مخازن مشترک با کشورهای همسایه یا جلوگیری ازهدر رفتن Feed مهم است , باید بیشتر در مد نظر کارفرمایان باشد , چرا که صرفه جویی چند درصدی آنها در قیمت پروژه , باعث هدر رفتن چند صد درصدی منابع ملی کشور می شود . از طرفی , چنانچه پیمانکار ایرانی سود بیشتری در پروژه نصیبش شود , زمینه برای رشد و توسعه پیمانکاران که ابزار اصلی اجرای پروژه هستند , مهیا می شود و این موضوع هم در سطح کلان به نفع خود کارفرما و کشور تمام خواهد شد .

3) مشکلات اجرایی در زمان کوتاه اجرای پروژه

یکی از مزایای پروژه های EPC کوتاه شدن زمان پروژه با همپوشانی زمان های مهندسی , خرید و اجرا است . در روش هایی که این سه فاز پروژه به صورت جداگانه انجام می گیرد , کار خرید تنها پس از انجام امور مهندسی و کار اجرا (ساختمان و نصب ) پس از انجام مهندسی و خرید تجهیزات امکان پذیر است و در عمل , با توجه به انتخاب پیمانکاران E و P و C از طریق مناقصه , بین این سه بخش اختلاف زمانی زیادی نیز به وجود می آید و در نهایت مدت زمان انجام پروژه طولانی می شود , لیکن در پروژه EPC که قبل از اتمام بخش مهندسی , کار خرید و ساختمان و نصب آغاز می شود , صرفه جویی قابل توجهی در زمان صورت می پذیرد ,  بنابراین , کوتاه بودن زمان اجرای پروژه های EPC مستلزم تدابیر زیاد و پیش بینی به موقع مسائل مختلف و انضباط کاری فوق العاده است . در غیر این صورت , با گسستن زنجیره سلسله فعالیت هایی که هریک پیش نیاز فعالیت بعدی بوده و در نتیجه , باید در زمان خاصی انجام  گیرند , نه تنها به صرفه جویی زمان نمی رسیم که پروژه به کلاف سردرگمی تبدیل می شود که جمع کردن آن زمان بسیار طولانی را می طلبد .

جهت آگاهی بیشتر خوانندگان گرامی در زیر مهم ترین آیین نامه و بخشنامه های مربوط به قراردادهای طرح و ساخت (EPC غیرصنعتی ) ارائه می شود :

آیین نامه تشخیص صلاحیت  پیمانکاران طرح و ساخت

 15117/ ت/29857 هـ مورخ 11/3/1384

راهنمای ارجاع کار به پیمانکاران طرح ساخت

85419/101 مورخ 15/5/1384

آیین نامه ارجاع کار به پیمانکاران طرح و ساخت

12343/ ت 29856 هـ مورخ 2/3/1384

دستورالعمل ارزشیابی پیمانکاران طرح و ساخت

85434/101 مورخ 15/5/1384

دستورالعمل تهیه اطلاعات و مدارک طرح در کارهای طرح و ساخت

85422/101 مورخ 15/5/1384

قرارداد همسان طرح و ساخت

85428/101 مورخ 15/5/1384

شرح خدمات مشاور کارفرما در کارهای طرح و ساخت

85428/101 مورخ 15/5/1384

راهنمای مناقصه در کارهای طرح و ساخت

85430/101 مورخ 15/5/1384