شرع و فضای مجازی ، یک راه موازی

 اخیرا انتشارات دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، کتابی تحت عنوان نظام موضوعات فقه فضای مجازی را به چاپ رسانده است. در این کتاب نظام موضوعات «فقه فضای مجازی» به قلم حجت‌الاسلام حسنی بررسی شده است.

مهم‌ترین تحول در زندگی بشر در قرن بیست و یکم، پیدایش فضای مجازی است. در نیمه دوم قرن بیستم، بشر توانست عصر فضا را آغاز کند و بلافاصله بعد از آن به عصر الکترونیک و دیجیتال رسید اما عصر فضای مجازی اساسا از سنخ دیگری است. عمق و گستره نفوذ و حضور این فناوری بر عرصه‌های مختلف حیات بشری بیش از حد تصور بوده؛ به حدی که اگر این فناوری با اختلالی کلی مواجه شود، زندگی بشری نه به عصر پیش از آن، بلکه به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد.

با اینکه این غرب بود که فضای مجازی را ایجاد کرد و چنین نهادهایی را در آن چید، اما این فضا به سرعت همه جهان را درهم نوردید و ملل دیگر به سرعت وارد این فضا شدند، بدون اینکه بتوانند بستر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و اخلاقی آن را مهیا کنند. در این فضا اشیا و زمینه‌هایی ایجاد شد که بخش بزرگی از فعالیت‌های بشری را به سوی خود کشید. بسیاری از امور فضای زندگی واقعی در آن شبیه‌سازی شد و امور بسیاری در آن به‌عنوان «اشیا»ی دارای کاربرد در زندگی انسان تعریف شدند.

با وجود اینکه دولت‌های جهان ناچار شده‌اند فضای مجازی را در کشور خود توسعه دهند، اما این توسعه‌ها غالبا بدون توجه به زیرساخت‌های فلسفی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن بود. در ایران نیز چنین بوده است و هنوز تحلیل‌های دقیقی از فضای مجازی، مسائل مربوط به آن‌ها بر اساس مبانی اسلامی وجود ندارد، در حالی که درگیری با این موضوع بسیار زیاد است. انتشارات دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، کتاب نظام موضوعات فقه فضای مجازی را که نوشته حجت‌الاسلام حسنی است به چاپ رسانده. کتاب نظام موضوعات فقه مجازی دارای چهار بخش است. بخش اول: بخش ابتدایی این کتاب با عنوان، مبانی فقه فضای مجازی مشخص شده است.

در ذیل این عنوان عناوین دیگری به این شرح آمده است: مبادی تصوری فقه فضای مجازی، مبادی تصدیقی فقه فضای مجازی، مبانی هستی‌شناختی فقه فضای مجازی، مبانی انسان‌شناختی فقه فضای مجازی، مبانی ارزش‌شناختی، مبانی روش‌شناختی فقه فضای مجازی، موضوع‌‌شناسی فقهی فضای مجازی، موضوع‌‌شناسی مسائل مربوط به انسان در مواجهه با فضای مجازی. بخش دوم: کلیات فقه فضای مجازی.

عناوین دیگر این بخش: اهداف و مقاصد کلی شریعت در حوزه فضای مجازی، سیاست‌ها در حوزه فقه فضای مجازی. بخش سوم: قواعد فقهی فضای مجازی. عناوین دیگر این بخش عبارت است از: اصول، قواعد فقهی اثباتی، قواعد سلبی در حوزه فضای مجازی. بخش چهارم: بخش پایانی این کتاب با عنوان مسائل فقهی فضای مجازی مشخص شده است.

عناوین دیگر این بخش عبارتند از: مسائل فقهی امنیت و فضای مجازی، مسائل فقهی تبلیغات تجاری و غیر‌تجاری، مسائل فقهی سیاست و فضای مجازی، مسائل فقهی فرهنگ و فضای مجازی، مسائل فقهی خبررسانی در فضای مجازی، فقه‌الاخلاق و فضای مجازی، فقه جنسیت، مسائل فقهی فعالیت‌های فنی در فضای مجازی، مسائل فقهی اقتصاد و فضای مجازی، حقوق و قضا در فضای مجازی.

در برشی از کتاب می‌خوانیم که در صفحه ۱۶ این کتاب در مورد فقه فضای مجازی این مطالب نگاشته شده است: موضوع فقه، فضای مجازی یک پدیده است که در خارج پیدا شده و مکلف به صور مختلفی ممکن است با آن مواجهه داشته و ناچار به انجام افعالی در رابطه با آن باشد. در نتیجه، کار ویژه فقه فضای مجازی تبیین حکم شرعی افعالی است که ممکن است مکلف در مواجهه با فضای مجازی داشته باشد. فضای مجازی که حاصل مجموعه بزرگی از فناوری‌ها و اعتبارات است، منجر به ساختارهای جدید اجتماعی شده و پایگاه‌ها، نقش‌ها، روابط، جبهه‌گیری‌ها و فعالیت‌های اجتماعی جدیدی، اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … ایجاد کرده است.

تبیین نظم شرعی برای این ساختارهای جدید اجتماعی، از مسائل فقه است. در نتیجه، کارویژه فقه فضای مجازی سه امر است: ۱- تبیین نظم شرعی ساختارهای ناشی از فضای مجازی؛ ۲- تبیین اصول و قواعد شرعی برای تصمیم‌گیری مکلف در مواجهه با فضای مجازی در جایگاه‌های مختلف او در نسبت با فضای مجازی دارد؛ ۳. مقررات شرعی که مکلف در نسبت با فضای مجازی باید رعایت کند. شاید گفته شود که این ساختارها محصول فعل بشری است و باز با عنوان فعل می‌توان حکم این ساختارها را بررسی کرد اما همین ساختارهای اجتماعی و سازمانی هستند که به یک حرکت فیزیکی انسان معنایی داده و یک عنوان برای آن اعتبار ایجاد می‌کنند؛ مثلا تلنگر به چند دکمه در صفحه کلید، به خودی خود، فقط یک حرکت فیزیکی است.

ساختارهای سازمانی و اجتماعی در چارچوب فناوری فضای مجازی، برای این حرکت فیزیکی هویتی تعریف می‌کنند. در چنین ساختارهایی است که این فعل ممکن است یک پیام در شبکه اجتماعی، پرداخت پول، ایجاد یک شیء مجازی (مثلا یک وبلاگ)، هک و مانند آنها به شمار آید. آنگاه ساختارهای تقنینی یا فرهنگی با توجه به هویتی که برای موقعیت‌های گوناگون دو نفر اعتبار ایجاد کرده‌اند، برای رفتار فیزیکی مزبور هویات مختلفی مانند پرداخت ارتباط با خویشان، خرید جنس، سرقت، تخریب و مانند آنها اعتبار ایجاد می‌کنند. انتشارات دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، کتاب «نظام موضوعات فقه فضای مجازی» را در قطع وزیری و ۵۳ صفحه به چاپ رسانده است.

منبع:صبح‌نو