قرارداد گازی پیش نیاز حضور هند در توسعه چابهار

وابستگی کشورهای آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، روسیه و اروپا به ایران با راه اندازی کریدور شمال – جنوب افزایش می یابد و درامدهای فراوانی هم برای کشور حاصل می شود.

حدود بیست روز پیش ونیتین گادکاری، وزیرحمل ونقل،کشتیرانی وبزرگراههای هند به رویترز گفته بوداگرتهران شرایط بهتر از جمله گاز ارزانتر راعرضه کند، هند آماده است بیش از 15.2 میلیارد دلار برای اجرای پروژه های ایران ازجمله ساخت بندرچابهارسرمایه گذاری کند. هنوز کاملا مشخص نبود پیشنهاد دو طرف درباره قیمت گاز صادراتی به هند چقدر است تا اینکه اخیرا اکونومیک تایمز نوشت که قیمت پیشنهادی ایران برای گاز صادراتی به هند ۲٫۹۵ دلاردربرابراحداث تاسیسات ازسوی هند دربندر چابهار است، در حالی که دهلی ‌نو اصرارداردکه این قیمت به ۱٫۵دلارکاهش پیدا کند. وزیر هندی همچنین گفته بود که پیشنهاد ایران درسال ۲۰۱۳ کمترازیک دلارو ۸۲ سنت بود.

این که این قرارداد گازی به چه سرانجامی می رسد و دو طرف در تثبیت آن چقدر انعطاف نشان می دهند، در برابر ایجاد روابط استراتژیک احتمالی میان ایران و هند بسیار کم اهمیت است.

داستان روابط ایران و هند، ورای قیمت پیشنهادی گاز دو طرف به یکدیگر است. علاوه بر فروش نفت ایران به هند در دوران تحریم که باعث شد این کشور بزرگ و پرجمعیت آسیای جنوبی به دومین خریدار نفت ایران پس از چین تبدیل شود، قرارداد سرمایه گذاری هند برای ساخت بندر چابهار به عنوان یک مرکز ترانزیتی بزرگ در جنوبی ترین نقطه ایران از مهم ترین تعاملات میان ایران و هند در امتداد منافع ملی دو کشور است.

اما چرا همکاری هند و ایران بسیار مهم است و می تواند سالهای سال برای دو کشور و منطقه منفعت داشته باشد؟به این مساله مهم و استراتژیک از چند منظر می توان نگریست و آن را تحلیل کرد.

نیاز ایران به سرمایه گذاری خارجی

یکی از اولویت های ایران در دوران پساتحریم، فراهم آوردن زمینه های سرمایه گذاری کشورهای دیگر در زمینه های مهمی همچون نفت، گاز و پتروشیمی، آی تی، صنایع معدنی و ترانزیت و حمل ونقل است. مسئولان کشور بارها و بارها بر این نکته تاکید کرده اند که در دوران جدید، ایران فقط یک بازار 80 میلیونی برای عرضه محصولات کشورهای دیگر نیست. کشور در سالهای دهه 90 درگیر ابر رکود تورمی بوده و لشگر بیکاران هم در حال افزایش است. برای حل مشکل باید رشد اقتصادی نزدیک به 6 درصد داشته باشیم که با قیمت های پایین نفت تقریبا امکان ناپذیر است.به همین دلیل و در این مقطع، به شدت به سرمایه گذاری خارجی نیازمندیم. با وجود اینکه ریسک سرمایه گذاری در ایران همچنان بالا ارزیابی می شود و شرکت های بزرگ بین المللی در زمینه های مختلف چندان تمایلی به سرمایه گذاری مستقیم در ایران ندارند، باید با نگاهی منطقه گرایانه و با اتکا به شرایط ویژه ژئوپلتیکی کشور، برای حضور هند و چین در عرصه سرمایه گذاری در بخش های بالادستی و پایین دستی صنعت نفت و گاز وهمچنین توسعه ترانزیتی کشور اهمیت ویژه ای قائل شد.

دستیابی به بازارهای بزرگ آسیای مرکزی

کشورهای آسیای مرکزی مثل قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان کشورهایی محصور در خشکی اند و به آب های آزاد راه ندارند. این مساله، یکی از مهم ترین محدودیت های جغرافیایی این کشورهاست که برخی از آنها منابع غنی نفت و گاز هم دارند. یکی از مهم ترین مسیرها برای دستیابی این کشورها به آسیای جنوبی و جنوب شرقی و بازارهای بزرگ دیگر، استفاده از خطوط ترانزیتی ایران است.

رویکرد ایران نسبت به کشورهای آسیای مرکزی به طور مشخص دور از تاثیرات ایدئولوژیک بوده است و اولویت ایران در قبال کشورهای آسیای مرکزی، امنیت و حفظ یکپارچگی این کشورهاست. ایران پس از تحریم ها بیش از همیشه آماده است تا با شرکای سرمایه گذار در بخش های زیرساختی جاده، خط آهن و خطوط لوله به نتیجه برسد تا سدهای تجارت آسیای مرکزی با سایر نقاط دنیا را بشکند.

برای کشورهای آسیای مرکزی، ایران مهم ترین پل ارتباطی برای دسترسی به بازارهای جهانی است. همین منفعت طبیعتا برای هند هم وجود دارد. هند با استفاده از ظرفیت های بندر چابهار و توسعه خطوط آهن و بزرگراه ها از این بندر استراتژیک ایران به سوی افغانستان و آسیای مرکزی به بازارهای بزرگی برای محصولاتش دست پیدا می کند و از سویی به منابع غنی نفت و گاز این منطقه نزدیک تر می شود. در واقع چابهار می تواند نقشی حیاتی و بسیار مهم در توسعه روابط اقتصادی هند با روسیه، قفقاز و آسیای مرکزی و اروپا داشته باشد.

رقابت استراتژیک چین و هند

چند ماه پیش بود که شی جین پینگ رییس جمهور چین به اسلام آباد سفر کرد تا چند طرح جدید از جمله فرودگاه بین المللی گوادر در 67 کیلومتری چابهار در پاکستان را افتتاح کند. روابط چین و پاکستان در حد روابط استراتژیک است و این در حالی است که با وجود روابط نسبتا خوب و البته سیاست شرق گرایانه دولت احمدی نژاد، هیچ گاه روابط ایران و چین در حد استراتژیک برآورد نشد.

یکی از مهم ترین پروژه های چینی ها، توسعه بندر گوادر در استان بلوچستان پاکستان است تا به جای دور زدن دریای جنوبی چین و عبور از تنگه مالاکا که تحت نفوذ امریکایی هاست، در مسیری بسیار کوتاه تر به آب های دریای عمان و خلیج فارس راه پیدا کنند؛ این حضور راحت تر چینی ها هم در امتداد استراتژی امنیت انرژی آنهاست تا مسیرهای واردات نفت و گاز خود از منطقه غنی آسیای غربی را امن تر و ارازن تر بسازند و هم به یک بندر ترانزیتی بسیار استراتژیک و مهم برای توسعه صادرات خود به آسیای غربی، جنوبی و افریقا دست یابند. حضور چینی ها در گوادر چندان مورد تمایل هند نیست. حضور هژمونیک چینی ها که سالهای سال است با هند درباره مرزهای مشترک شان به ویژه در بخش تبت دچار مشکلاتی هستند و ضمنا از لحاظ اقتصادی رقیب یکدیگر محسوب می شوند، در این منطقه خوشایند هند نیست. از سویی چینی ها هم قصد دارند با حضور در این منطقه هر نوع همکاری اقتصادی و نطامی میان هند و امریکا را زیر نظر داشته باشند و مرکزی قوی برای حضور کشتی ها و زیردریایی های خود در تقابل با هند و امریکا فراهم کنند. این فرصت خوبی برای ایران است تا از تمایل هند به سرمایه گذاری در چابهار بهترین بهره را ببرد.

جدال همیشگی هند و پاکستان

علاوه بر رقابت دو عضو مهم بریکس و دو همسایه آسیایی که پرجمعیت ترین کشورهای دنیا هم هستند، دوستی استراتژیک چین و پاکستان هم برای هند یک چالش بزرگ است. از همان ابتدای استقلال پاکستان، میان این کشور و هند، جدالی بی پایان برقرار بوده است و حالا با پروژه گوادر، پاکستان خود را در سایه چین قرار می دهد. حضور چین در پروژه بزرگ اقتصادی گوادر، پاکستان را از سالها انزوا خارج کرده است. بی شک پس از افتتاح فازهای چندگانه گوادر، سرمایه گذاران بین المللی، تاجران و شاغلان عرصه های مختلف اقتصادی به سوی گوادر خواهند آمد و این مساله برای هند اصلا خوشایند نیست. به همین دلیل، هند تمام تلاشش را می کند تا از تبدیل شدن گوادر به هاب انرژی و تجارت منطقه جلوگیری کند. حتی در رسانه های پاکستان روی خبر دستگیری یک عنصر اطلاعاتی هند در کراچی که قصد داشته نقشه هایی از گوادر را به هند ارسال کند، مانور زیادی داده شد تا جدال دو کشور به عرصه سیاسی و امنیتی هم کشیده شود.

طبیعتا هند نمی تواند از طریق پاکستان به افغانستان و آسیای مرکزی راه پیدا کند و این کشور فقط از طریق ایران می تواند به این بازارهای مهم متصل شود. ضمن اینکه مسیر چابهار به عشق آباد در آسیای مرکزی بیش از 200 کیلومتر کوتاه تر از مسیر گوادر به پایتخت ترکمنستان است. این هم فرصت دیگری برای ایران است تا علاوه بر حفظ روابط خوبش با چین و پاکستان از این خواسته هندی ها در جهت تامین منافع ملی خود بهره ببرد.

وابستگی آسیا و اروپا به ایران با کریدور شمال – جنوب

سرعت بخشیدن به توسعه و بهره برداری فازهای مختلف چابهار با همکاری هندی ها، علاوه بر ایجاد یک فرصت بزرگ برای تبدیل این بندر استراتژیک به یک مگاپورت، یکی از مهم ترین منافع کشور در عرصه ترانزیتی و ایجاد وابستگی کشورهای مختلف اروپایی، روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز و … به ایران را تامین می کند.

همزمان با فعالیت در توسعه چابهار، خط آهن ها و بزرگراه هایی هم در کشور با سرمایه گذاری هندی ها و همچنین حضور احتمالی روسیه، چین و کشورهای اروپایی توسعه خواهد یافت تا طرح بزرگ کریدور شمال – جنوب را اجرایی کند.

کریدورشمال – جنوب، شمال اروپا و اسکاندیناوی و روسیه را ازطریق ایران به کشورهای حوزه خلیج فارس، اقیانوس هند وجنوب شرقی آسیا متصل می کند. رقبای این مسیر، کریدور دریایی سوئز ومسیر سرزمینی عبوری ازکشورهای شرق ایران است. مهم ترین مزیت  کریدور شمال – جنوب کاهش فاصله و زمان مسیر انتقال کالا از اروپا به حوزه خلیج فارس وجنوب آسیاست. این کریدور وابستگی کشورهای جنوب آسیا مثل هند را به کانال سوئز برای ترانزیت و تجارت کاهش خواهدیافت. کریدورشمال – جنوب، نسبت به مسیر کانال سوئز، هزینه حمل و نقل را به اندازه 30 درصد وزمان ترانزیت را به میزان 40 درصد کاهش می دهد و ایران مسیر اصلی این کریدور است.

توسعه چابهار در مسیر توسعه پایدار

نقش چابهار در چارچوب استراتژی های توسعه پایدار، بسیار مهم و حیاتی است. ایران هم با پاکستان و چین، هم با هند، هم با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی و هم با روسیه روابط نسبتا خوبی دارد. حضور در پیمان های چندجانبه منطقه ای از جمله توسعه چابهار، کریدور شمال – جنوب و کریدور شرق – غرب و حضور در استراتژی معظم « کمربند اقتصادی جاده ابریشم» که با سرمایه گذاری بزرگ چینی ها همراه است، در آینده کشور نقشی بسیار مهم و ویژه خواهند داشت. اما انچه نقد است، احتمال ایجاد روابط استراتژیک با یکی از قدرت های نوظهور اقتصادی جهان یعنی هند است. انعطاف در قرارداد گازی با هند البته با رعایت مصالح و منافع ملی در صورتی که به سرمایه گذاری 15 میلیارد دلاری هند و حضور توام با سرمایه گذاری چین، روسیه و آسیای مرکزی و اروپا منجر شود، می تواند فرصت های شغلی و درآمد زایی فوق العاده ای برای کشور ایجاد و البته کشورهای منطقه را به ایران وابسته کند. باید از این فرصت بهترین بهره را جست و به صورت توامان هم با تاکتیک مناسبی در مذاکرات پیش رو با هندی ها بر سر گاز صادراتی به این کشور حاضر شد و هم با استراتژی مناسبی به توسعه مناسبات بلندمدت و کلان با این کشور مهم در دنیا پرداخت.