برای شناخت هر چه بهتر قراردادها، می‌توان آن‌ها را با موجودات زنده مقایسه کرد. قرارداد‌ها مانند موجودات زنده‌ی دیگر روزی متولد می‌شوند، مدت محدودی دارای حیات هستند، حتی ممکن است به بیماری دچار شده و سپس سلامت خود را بازیابند و در نهایت نیز می‌میرند و از بین می‌روند.

قرارداد‌ها هم برای ایجادشدن نیاز به خالق دارند و مرگ آن‌ها نیز نیاز به تصمیم کسی دارد که شایستگی از بین بردن آن‌ها را داشته باشد.

در این نوشته تصمیم داریم به بررسی دو شیوه‌ی متفاوتی که موجب مرگ قرارداد‌ها می‌شوند، یعنی بطلان و فسخ، بپردازیم. با ما همراه باشید.

بطلان قرارداد‌

در این شیوه از مرگ قراردادها، قراردادی به معنای واقعی کلمه اصلاً به وجود نمی‌آید بلکه بنا به دلایلی، آن‌چه را که طرفین قرارداد نام‌گذاری می‌کنند، اصلاً اثر و اعتبار حقوقی ندارد.

درواقع، گویا اصلاً هیچ قراردادی میان طرفین تنظیم نشده است. برای مثال اگر یک قرارداد خریدوفروش (بیع) باطل باشد، مشتری باید کالایی را که خریده است و فروشنده نیز پولی را که پرداخت کرده است، به یکدیگر پس دهند.

مثال‌هایی از باطل‌بودن قرارداد

در موارد زیر قرارداد، باطل است و اعتبار حقوقی ندارد:

۱. شخصی، قصد خریدن پرنده‌ی ماده داشته باشد، ولی فروشنده با قصد فروختن پرنده‌ی نر، پرنده‌ای به او بفروشد.

۲. حداقل یکی از طرفین معامله اهلیت قانونی برای تنظیم قرارداد را نداشته باشد یعنی مجنون یا صغیر غیرممیز (کودکی که هنوز سود و زیان خود را تشخیص نمی‌دهد) باشد.

۳. طرفین نیت و انگیزه‌ای نامشروع برای انعقاد قرارداد داشته باشند و این انگیزه را در قرارداد خود ذکر کنند مانند اجاره‌دادن یک خانه برای قمارکردن.

فسخ قرارداد

در این شکل از انحلال قرارداد، یکی از طرفین قرارداد می‌تواند قرارداد را به‌صورت یک‌طرفه به هم بزند. وی برای این کار نیاز به توافق بعدی با طرف دیگر قرارداد ندارد، اما باید براساس توافق قبلی با طرف دیگر قرارداد یا براساس قانون این حق به او داده شده باشد.

لازم به ذکر است آثار عقدی که فسخ می‌شود تا لحظه‌ی فسخ از سوی کسی که حق فسخ دارد، باقی خواهد ماند.

مقایسه‌ی بُطلان و فسخ در قرارداد‌ها

پس از روشن‌شدن مفهوم بطلان و فسخ در قراردادها، می‌توان دو تفاوت زیر را بین این دو ذکر نمود:

الف. اگر قراردادی باطل باشد، هیچ‌گونه اثر و اعتبار حقوقی نخواهد داشت، ولی در قرارداد قابل فسخ آثار قرارداد از زمان تنظیم تا زمان برهم‌زدن قرارداد باقی می‌ماند. برای روشن‌شدن این تفاوت به مثال زیر توجه کنید:

آقای احمدی قرارداد اجاره‌ای را برای مدت ۱ سال با آقای صمدزادگان تنظیم می‌کند و برای آقای صمدزادگان این حق پیش‌بینی می‌شود که هر زمان که بخواهد می‌تواند قرارداد را فسخ کند (بر هم بزند). آقای صمدزادگان مبلغ ۱۲ میلیون تومان بابت اجاره‌بهای این ۱ سال به‌صورت یک‌جا می‌پردازد. حال، اگر بعد از گذشت ۶ ماه آقای صمدزادگان قرارداد را بر هم بزند، آقای احمدی موظف است مبلغ ۶ میلیون از بابت مدتی که آقای صمدزادگان در خانه‌ی وی سکونت داشته نزد خود نگه داشته و ۶ میلیون دیگر را به وی پس دهد.

اما اگر این دو بعد از گذشت ۶ ماه متوجه شوند عقدی که بسته‌اند باطل بوده است، آقای احمدی موظف است تمام ۱۲ میلیون را به آقای صمدزادگان پس دهد و آقای صمدزادگان نیز موظف است به دلیل اینکه به مدت ۶ ماه در خانه‌ی آقای احمدی ساکن بوده است، به وی خسارتی تحت عنوان اجرت‌المثل بپردازد که مبلغ آن را دادگاه تعیین می‌کند.

ب. فسخ قرارداد نیاز به اعلام فسخ از سوی یکی از طرفین دارد و از زمانی که فسخ اعلام شود، اثر خواهد داشت و قرارداد را از بین می‌برد. در حالی که بطلان قرارداد، به‌صورت خودبه‌خود و در صورت وجود برخی شرایط صورت می‌گیرد و نیازی به اعلام بطلان ندارد.

منبع: میزان