اسرار تجاری و نحوهی حمایت از آن
مقدمه
- گفتار اول – اسرار تجاری چیست؟
- مبحث اول – تعریف اسرار تجاری
- مبحث دوم – معیارهای تعیین و تشخیص اسرار تجاری
- مبحث سوم – تمایز اسرار تجاری از سایر اشکال مالکیت
- گفتار دوم – حقوق و امتیازات مالک اسرار تجاری
- مبحث اول – جلوگیری از تجاوز و استفادهی بدون مجوز
- مبحث دوم – حق انتقال اسرار تجاری به دیگران
- گفتار سوم – نحوهی حمایت از اسرار تجاری
- مبحث اول – راهکارهای حمایت از اسرار تجاری
- مبحث دوم – موافقتنامه و قرارداد عدم افشا
- مبحث سوم – طول مدت حمایت از اسرار تجاری درسطح بین المللی
- فصل دوم – مطالعهی تطبیقی حمایت از اسرار تجاری در سطح بین المللی
- گفتار اول – بررسی تطبیقی حمایت از اسرار تجاری
- مبحث اول – کشورهای توسعه یافته
- مبحث دوم – کشورهای در حال توسعه
- گفتار دوم – مقررات موجود در موافقتنامه های بین المللی
- مبحث اول – GATT
- مبحث دوم – Trips
- گفتار سوم – مقررات داخلی ایران
- بحث اول – مقررات جزایی
- مبحث دوم – مواد موجود در قانون تجارت الکترونیک
فصل اول
اسرار تجاری و نحوه حمایت از آن
مقدمه :
واژهی اسرار تجاری که در فعالیت های صنعتی و تجاری دارای نقش مهمی است، اغلب به عنوان اطلاعات محرمانهای مورد تعریف واقع می شود.
تعریف و طبقه بندی اشکال مختلف اطلاعات محرمانه به عنوان اسرار تجاری دارای اهمیت زیادی است. زیرا حمایت از آن بسیاری از اوقات بستگی به این تعریف دارد. آن چیزی که اسرار تجاری را محرمانه می گرداند، این واقعیت است که مالک این اسرار در حقیقت از مغز خود استفاده و بهره برداری کرده است و حمایت از این اسرار پاداش این بهره برداری است.
اسرار تجاری دارای جنبه هایی است که آن را از سایر انواع مالکیتهای معنوی متمایز میسازد. از جمله اینکه : اسرار تجاری اطلاعات ارزشمندی است که چنانچه افشا شده و مالک آن را متضرر سازد ، افشا کننده مسئول خواهد بود.
همچنین اسرار تجاری اطلاعاتی است که در زمینهی تجاری مورد استفاده واقع می شود و صاحب اسرار تجاری باید پخش و انتشار آن را محدود سازد و یا اینکه حداقل استفادهی غیر مجاز را تشویق نکند.
همچنین برخلاف سایر اشکال مالکیت معنوی از جمله کپی رایت و اختراعات که تا زمانی سودمند هستند که مورد استفاده عموم واقع شوند، اسرار تجاری تا زمانی تحت حمایت قرار دارند که وارد حوزهی عموم نشوند.
همچنین در حقوق مربوط به اختراعات ، محرمانه یا سری بودن تا پیش از پرکردن تقاضا نامهی ثبت اختراع، حیاتی است، چنانچه فردی (مخترعی) خواهان آن باشد که اختراع خود را الی الابد مورد حمایت قرار دهد، میتواند آن را تحت عنوان اسرار تجاری و نه اختراع ثبت کند و این امر یکی از وجوه تمایز اسرار تجاری است. به هر حال ویژ گی های متمایز اسرارتجاری، حمایت خاصی را می طلبد که در قوانین کشورهای مختلف جهان و همچنین کنوانسیونهای مهم بین المللی بدان پرداخته شده است.
این فصل دارای سه گفتار است:
- گفتار اول در سه بحث به تعریف اسرار تجاری، معیارهای تمیز و تشخیص آن و تمایز آن از سایر اشکال مالکیت معنوی پرداخته است.
- گفتار دوم حقوق و امتیازات مالک اسرار تجاری را بررسی کرده که مبحث اول به جلوگیری از تجاوز و استفادهی بدون مجوز و مبحث دوم به حق انتقال اسرار تجاری به دیگران تخصیص یافته است.
- گفتار سوم نیز در سه مبحث به نحوهی حمایت از اسرار تجاری پرداخته است:
- مبحث اول : راه کارهای حمایت از اسرار تجاری
- مبحث دوم : موافقتنامه و قرارداد عدم افشا
- مبحث سوم : طول مدت حمایت از اسرار تجاری
گفتار اول – اسرارتجاری چیست؟
مبحث اول – تعریف اسرار تجاری
اسرار تجاری هرنوع اطلاعات ارزشمندی است که دارای ارزش مستقل اقتصادی باشد، بدون آن که در نزد عموم مورد شناسایی واقع شده باشد و یا اینکه به سختی قابل شناسایی و تعیین باشد.
اسرارتجاری شامل هرنوع فرمول ، الگو، نظریه و گردآوری اطلاعاتی است که دارای دو خصیصهی مشترک هستند:
1) این اطلاعات به صاحب خود امتیاز رقابتی در بازارهای تجاری اعطا کرده و تاجر با استفاده از این اطلاعات می تواند در عرصهی رقابت تجاری وزنه را به نفع خود سنگینتر کند.
2) از آنجاییکه این اطلاعات ممکن است همواره مورد تهدید واقع شوند، فلذا باید اقداماتی از سوی صاحب این اسرار صورت گیرد تا از نشر این اطلاعات نزد عموم و یا رقبای تجاری جلوگیری کند. خواه دستیابی آنها از طرق صحیح باشد و خواه غیر صحیح مانند سرقت . بنابراین بخش مهمی از حمایت این اسرار را خود صاحب اسرار و اطلاعات برعهده دارد.
اسرار تجاری در واقع از اطلاعات تکنیکی ارزشمندی حمایت میکند که تحت سایر اشکال حقوق مالکیت معنوی قابل حمایت نیستند مانند فرمول شیمیایی تولید نوشابهی کوکا کولا .
به طور کلی استفادهای که شخص تاجر یا شرکت تجاری از اسرار تجاری به عمل می آورد، به قرار زیر است:
الف) اسرار تجاری از ایده و نظریاتی که به تاجر امتیاز تجارتی اعطا میکند، و بدین وسیله شرکت یا خود شخص تاجر را قادر می سازد تا از رقبای خود پیش بیفتد، حمایت میکند . به عنوان مثال: از نوع جدیدی از محصولات یا یک سایت کامپیوتری.
ب) با حمایت از اسرار تجاری، تاجر میتواند رقبای خود را از دستیابی به نحوهی کارکرد با خصوصیات تکنیکی محصولات یا خدمات خود، باز دارد.
ج) اسرار تجاری از اطلاعات ارزشمند تاجر مانند: طرحهای تجاری، قیمتها و هزینهها، اطلاعات و فهرستهای مشتریان و همچنین طرح ایجاد و خط تولید جدید حمایت میکند.
د) اسرار تجاری از اطلاعاتی که تاجر و یا محقق در خلال دوره های تحقیقات خود کسب کرده است حمایت میکند. به طور مثال: از نتایج تحقیقی که مشخص می کند که نوع جدیدی از داروها مؤثر و یا غیر مؤثر هستند.
در آخر این مبحث لازم است به نمونه های دیگری از اسرار تجاری اشاره کنیم:
روشهای نقشه برداری، متدهای بازرسی، دستور العملها، اختراع جدید بدون آنکه هنوز تقاضای ثبت آن شده باشد، استراتژیهای بازار، تکنیکهای تولید و مجموعه دستورات کامپیوتری.
مبحث دوم- معیارهای تعیین و تشخیص اسرار تجاری: پر واضح است که ما نمی توانیم هرگونه اطلاعاتی را جزو اسرار تجاری محسوب کنیم و بنابراین باید تشخیص دهیم که آیا برخی اطلاعات جزو اسرارتجاری هستند یا خیر.
بدین منظور معیارهای تشخیصی برای تبیین این امر وجود دارند:
1) اطلاعاتی را که ما می توانیم اسرار تجاری بخوانیم، نباید به آسانی توسط عموم قابل شناسایی و یا تعیین باشد. البته نکته ای را که باید در اینجا به آن اشاره کرد این است که این عدم دستیابی آسان در مواردی معیار است که توسل از طرق مناسب و با ابزار صحیح صورت گیرد،در غیر این صورت از راههای غیر صحیح حتی به ایمن ترین اسرار تجاری نیز میتوان دست یافت.
2) این اطلاعات باید صرف نظر از سری بودنشان دارای ارزش اقتصادی مستقل نیز باشند و در بازار بتوانند به عنوان یک معیار تعیین کننده مطرح باشند، در غیر این صورت اطلاعاتی که دارای ارزش اقتصادی مستقل نیستند نمی توانند به عنوان اسرارتجاری مورد حمایت قرار گیرند.
3) باتوجه به شرایط و اوضاع و احوال خاص، صاحب اسرار تجاری باید کوششها و اقدامات معقولی برای حفظ و حمایت از سری بودن این اطلاعات به عمل آورد بنابراین اطلاعاتی که توسط رقبای تجاری مورد شناسایی واقع شده اند و آنها نیز از طرق صحیح بدانها دست یافته اند، نمی توانند به عنوان اسرار تجاری مطرح باشند.
به عنوان مثال: چنانچه تولید کنندهای برای تولید محصولات خود با یک شرکت تولیدی وارد مذاکره شود و در اطلاعات آنها سهیم شود و قرار داد عدم افشا نیز منعقد کنند، اما این اطلاعات توسط رقبای آنها نیز شناسایی شده باشند، اطلاعات آنها را نمی توان تحت عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرارداد بلکه تنها شاید بتوان تحت حقوق قراردادها از این اطلاعات حمایت کرد.
از طرف دیگر چنانچه اطلاعات سری، بدون آن که قرارداد عدم افشا وجود داشته باشد، فاش گردند، ما نمی توانیم این اطلاعات را تحت عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرار دهیم.
بنابراین یکی از مهم ترین معیارهای تبیین و تشخیص اسرارتجاری ، پیش بینیها و اقدامات مؤثری است که توسط تاجر صورت میگیرد. همچنین هزینه هایی که تاجر برای حفظ و توسعهی اطلاعات به صرف میکند، در امر تشخیص به ما کمک میکند. از سوی دیگر، زمان و هزینه هایی که باید توسط دیگران صرف شود تا بتوانند به این اطلاعات از طرق صحیح دست یابند و یا مشابه این اطلاعات را پیدا کنند، به عنوان یک معیار تشخیص مطرح است.
مبحث سوم – تمایز اسرار تجاری از سایر اشکال مالکیت معنوی
اسرار تجاری با سایر اشکال مالکیت معنوی همچون اختراعات، علایم تجاری و کپی رایت دارای تفاوتهایی هستند که مهمترین آنها این است که اسرارتجاری توسط هیچ نهادی مورد ثبت و ضبط واقع نشده و تنها با محرمانه نگاه داشتن آن مورد حمایت قرار می گیرند.
اما آنچه که مهم است این است که شاید یک موضوع را بتوان به طور مثال هم به عنوان اختراع و هم به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرارداد. بنابراین وجوه تمایز این موارد را در این مبحث مورد مطالعه قرار می دهیم.
الف ) اختراعات
یک موضوع را نمیتوان هم به عنوان اختراع و هم به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرار داد و این دو امر کاملاً در مقابل یکدیگر قرار دارند. ثبت اختراع به صاحب آن حقوقی را واگذار می کند که از ساخت، استفاده و فروش آن توسط اشخاص ثالث جلوگیری به عمل می آورد. آن چیزی که اسرار تجاری فاقد آن است این است که یک اختراع به محض آنکه منتشر شود تمامی جهانیان از آن مطلع میشوند. بنابراین هیچ چیزی در یک اختراع منتشر شده وجود ندارد که به عنوان سر تجاری مورد حمایت قرار گیرد. البته هر اختراعی تا قبل از انتشار به عنوان یک سر تجاری مورد حمایت قرار می گیرد و هیچ کس حق افشای اطلاعات راجع به آن را ندارد. زیرا همیشه امکان عدم انتشار یک اختراع وجود دارد.
اینکه یک چیز به عنوان اختراع مورد ثبت واقع شود یا تحت عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرار گیرد، به انتخاب خود شخص بستگی دارد، اما باید اشاره کرد که میزان ضریب امنیتی ثبت اختراع بیش از حمایت از آن به عنوان سر تجاری است، زیرا هر گونه اطلاعاتی که متعاقباً توسط افراد دیگر تحصیل شود و هر نوع اختراع دیگری که به وقوع بپیوندد، به حقوق صاحب اختراع ثبت شده خللی وارد نمیکند، اما چنانچه این احتمال داده شود که اشخاص دیگر هیچگاه نمیتوانند به اسرار تجاری و اطلاعات او از طرق صحیح دست یابند، بهتر است که این اطلاعات تحت عنوان اسرار تجاری مورد حمایت واقع شوند.
به عنوان مثال: فرمول نوشابهی کوکا کولا در طول 100 سال گسترش یافته اما هنوز یک سر تجاری محسوب می شود و این در حالی است که مدت اعتبار ثبت اختراع محدود است، چنانچه فرمول نوشابهی کوکاکولا به عنوان اختراع ثبت میگشت، حمایت از آن مدتها بود که پایان پذیرفته بود.
ب ) کپی رایت
بر خلاف اختراعات، موضوعاتی که می توانند تحت حق کپی رایت مورد حمایت قراگیرند، به خصوص نرم افزارهای کامپیوتری را نیز می توان به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرارداد و در این موارد، حمایت دو تایی و دو نوعی وجود دارد. بنابراین بر خلاف سایر اشکال مالکیت معنوی، حق مورد کپی رایت را تحت اسرار تجاری نیز می توان مورد حمایت قرارداد.
اما از طرف دیگر موضوعاتی وجود دارند که به موجب کپی رایت قابل حمایت نیستند، اما آنها را می توان به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت قرارداد.
در نتیجه شخصی که حق کپی رایت را کسب می کند و از طرف دیگر مایل به افشای آن نیست، نمی تواند از هر دو حق استفاده کند. به عنوان نمونه: چنانچه شخصی یک برنامه کامپیوتری را ایجاد کند، خود برنامه را می تواند تحت کپی رایت و دستورات برنامه ریزی را تحت اسرار تجاری مورد حمایت قراردهد.
ج) علایم تجاری
علایم تجاری و اسرار تجاری به طور ذاتی در مقابل یکدیگر قرار داشته و کاملاً از یکدیگر متمایز هستند. چرا که هدف از علایم تجاری، افزایش شناسایی معرفی کنندگان از یک شرکت خاص و محصولی خاص و هدف از اسرار تجاری حفظ یک سری اطلاعات از حیطهی بازار و رقبا است.
بنابراین هدف از حقوق مربوط به علایم تجاری، ورود آن به قلمرو بازار است، در حالیکه حمایت تحت عنوان اسرار تجاری به منظور خروج اطلاعات از محدودهی بازار است.
گفتار دوم – حقوق و امتیازات مالک اسرار تجاری
مبحث اول – جلوگیری از تجاوز و استفادهی بدون مجوز
یکی از مهمترین حقوقی که اسرار تجاری به صاحب خود اعطا می کند آن است که وی میتواند دیگران را از کپی، استفاده و منفعت بردن بدون مجوز از اسرار تجاری خود منع کند.
به طور کلی صاحبان اسرار تجاری از استفاده های غیر مجاز افراد زیر می توانند جلوگیری به عمل آورند:
1- افرادی که طبق قرارداد کار منعقد با تاجر یا شرکت تجاری، تعهد به عدم افشای اطلاعات دارند که این امر شامل حال کارمندانی میشود که با انعقاد قرارداد کار، متعهد به حفظ اطلاعات سری شده اند و در واقع، نتیجهی انعقاد قرارداد کار بین کارمند و کارفرما تعهد ضمنی کارمند به حفظ اطلاعات است بدون آن که قرارداد عدم افشای اطلاعات به طور جداگانه منعقد شده باشد.
2- افرادی که با توسل به ابزار غیر مجاز و نامناسب به اطلاعات سری دست می یابند، که این طرق غیر صحیح و وسایل متقلبانه شامل سرقت، جاسوسیهای صنعتی و ارتشا هستند.
3- افرادی که عالماً و عامداً اسرار تجاری را از طریق افرادی که حق افشای اطلاعات را ندارند کسب میکنند.
4- افرادی که به طور تصادفی یا در اثر اشتباه به اطلاعات سری دست یافته اند، در حالی که میدانستهاند که این اطلاعات تحت عنوان اسرار تجاری تحت حمایت قرار داشتهاند.
5- افرادی که به موجب انعقاد قرارداد عدم افشای اطلاعات، ملزم به حفظ اطلاعات و عدم افشای آنها بدون اجازهی صاحب اسرار تجاری هستند. بیشتر در مورد شرکتهای بزرگ و همچنین کارمندان سطح بالا، چنین قراردادی منعقد می شود چرا که این قرارداد کاملاً تصریح میکند که اطلاعات محرمانهی شرکت لزوماً باید به طور سری حفظ شوند.
البته در اینجا لازم به ذکر است که دستهای از افراد هستند که ما نمیتوانیم آنها را از به دست آوردن اسرار تجاری باز داریم، و آنها افرادی هستند که به طور مستقیم و به شیوه های صحیح و درست و بدون نقض هر گونه قراردادی، به اطلاعات دست یافته و ما نمی توانیم مانع آنها شویم.
پس همانطور که در بالا اشاره شد به طور کلی از دو طریق حقوق صاحب اسرار تجاری قابل نقض است:
الف ) سرقت اطلاعات
ب ) نقض قرارداد محرمانه
سرقت اطلاعات که می تواند جاسوسی صنعتی را نیز شامل شود ممکن است از طریق الگوهای جاسوسی و یا به شیوهای جدیدتر و از طریق سرقت داده های کامپیوتری صورت پذیرد.
اما در مورد دوم یعنی نقض قرارداد محرمانه، تعهد به حفظ اطلاعات می تواند به طور ضمنی و از طریق قرارداد کار بین کارمند و شرکت تجاری به نحوی باشد که کارمند حق عدم افشای اطلاعاتی را که بر خلاف منافع شرکت است، نداشته باشد. همچنین این تعهد می تواند صریحاً و از طریق انعقاد قرارداد عدم افشای اسرار همانطور که قبلاً اشاره شد صورت گیرد.
اما در اینجا لازم است در مورد طرق از بین رفتن اسرار تجاری توضیحاتی داد. یک قاعدهی کلی در این مورد وجود دارد که طبق آن معمولاً حقوق اسرار تجاری زمانی از بین می رود که سری بودن خود را از دست بدهد و این امر از طرق زیر تحقق می پذیرد:
1- با انتشار اسرار تجاری
2- با ثبت اختراعی که موجب افشای اسرار می شود.
3- عدم پیش بینیهای لازم در جهت حمایت و حفظ اسرار 1
مبحث دوم : حق انتقال اسرار تجاری به دیگران :
یکی از مشخصه های بارز انواع مالکیتهای معنوی از قبیل اختراعات، علایم تجاری و کپی رایت، قابلیت انتقال آنها است. به عنوان مثال: صاحب اثر ادبی و یا هنری می تواند با دادن مجوز به اشخاص ثالث حقوق مادی خود را به آنها منتقل کند.
نکتهی قابل ذکر آن است که در مورد انواع مالکیت معنوی تنها حقوق مادی قابل انتقال هستند و حقوق معنوی مالک به هیچ عنوان قابلیت انتقال را ندارند.
اسرارتجاری نیز از انواع مالکیت معنوی محسوب شده و از این قاعده مستثنی نیست، بنابراین صاحب اسرار تجاری می تواند از طریق صدور مجوز، این اسرار را به دیگری انتقال دهد. شرایط مجوز و انتقال از جمله مدت انتقال، مبلغ قراردادی و شروط قرارداد را طرفین ضمن قرارداد خود مشخص و تبیین میکنند. بدیهی است که تنها مالک اسرار تجاری و قایم مقام او حق این انتقال را دارند و حتی شخص منتقل الیه نیز فاقد این حق و اختیار است.
گفتار سوم – نحوهی حمایت از اسرار تجاری
مبحث اول – راه کارهای حمایت از اسرار تجاری
در پاسخ به این سؤال که چگونه می توان یک سری اطلاعات ارزشمند را به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت و محافظت قرارداد باید گفت : تنها از طریق سری نگاه داشتن آن.
بر خلاف سایر اشکال مالکیت معنوی برای حمایت از این نوع حقوق، هیچ تشریفات و هیچ فرم و ادارهی ثبتی برای ثبت این اسرار وجود ندارد و تا زمانی که صاحب اسرار اقدامات معقول و پیشبینیهای لازم را برای حفظ اطلاعات به نحو سری، انجام دهد، این اسرار محرمانه باقی مانده و دارای ارزش اقتصادی و تجاری هستند. بنابراین در این نوع حقوق نقش صاحب و مالک حق بسیار تعیین کننده و مهم است.
تکنیکهایی جهت حفظ اسرار تجاری وجود دارند که به قرار ذیل هستند:
2) انعقاد قراداد عدم افشای اسرار، هرچند که در مورد کارمندانی که در هر صورت موظف به حفظ اسرار تجاری شرکت کارفرمای خود هستند، انعقاد چنین قراردادی چندان ضروری نیست.
3) ایجاد امنیت فیزیکی و معقول با توجه به شرایط خاص هر مورد
به طور مثال: بایگانی صحیح و دور از دسترس نگاه داشتن اطلاعات و تعبیهی سیستم های محافظتی مناسب می تواند در حفظ این اسرار به صاحب آن و یا شرکت و کمپانی دارندهی اسرار کمک کند. به عنوان نمونه: فرمول نوشابهی کوکاکولا ( که شاید از مهمترین فرمولهای اسرار تجاری باشد) لاک و مهر و موم شده در بانکی واقع در آتلانتا است که تنها با دستور خاص مدیر کل شرکت کوکا کولا باز می شود و تا به حال تنها دو کارمند این شرکت به طور هم زمان از این فرمول اطلاع یافتهاند . به همین دلیل نیز هنوز پس از سالها، فرمول این نوشابه افشا نشده است.
البته خوشبختانه این گونه حمایتهای خیلی شدید، استثنایی بوده و به ندرت ضرورت پیدا میکنند. گرچه باید اقداماتی معقول باتوجه به نوع اسرار تجاری در حفظ این اسرار صورت پذیرد، در حفظ این اسرار نیازی به مسلح کردن شرکت نیست . همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، با روشهایی از جمله: نشان دار کردن اسناد به عنوان محرمانه و به دست آوردن امنیت اطلاعات کامپیوتری، این امر امکانپذیر است، اما به هرحال بهترین روش برای حفظ اسرار انعقاد قرارداد عدم افشا و مزیت آن نیز از این قرار است که چنانچه در دادگاه اختلاف و دعوایی با موضوع افشای این اسرار مطرح باشد، صاحب اسرار باید دو امر را به اثبات رساند:
1) سری بودن اطلاعات
2) دست یابی خوانده به این اطلاعات از طرق نامشروع و با توسل به ابزار غیر مجاز
اما در صورت وجود چنین قراردادی، خواهان، بی نیاز از اثبات این دو امر است. چرا که صرف انعقاد قرارداد عدم افشا، مبین سری بودن اطلاعات و نقض آن نیز یک نوع روش نامشروع محسوب میشود .
مبحث دوم – موافقتنامه و قرارداد عدم افشا
در مباحث قبلی اشاراتی به این موافقتنامه صورت گرفته است. موافقتنامهی عدم افشا که اغلب NDA نامیده می شود قراردادی است که به موجب آن طرفین تعهد می کنند تا اطلاعات سری را حفظ کرده و از افشای آنها خودداری کنند . بنابراین چنانچه فردی قرارداد خود را نقض کند، طرف قرارداد می تواند او را از نقض قرارداد و افشای بیشتر اسرار بر حذر داشته و همچنین خسارات وارده بر خود را از دادگاه تقاضا کند.
انواع مختلف اسرار تجاری را باتوسل به انعقاد این نوع قرارداد می توان مورد حمایت قرارداد. به عنوان مثال: با استفاده از قرارداد عدم افشا می توان دیگری را از افشای طرحهای اختراع یا ایده های ایجاد یک سایت کامپیوتری جدید یا برنامه های کامپیوتری بازداشت.
استفاده از قرارداد عدم افشا، در سطح بالایی در بین شرکتهای بزرگ به خصوص شرکتهای اینترنتی و کامپیوتری مورد استفاده قرار می گیرد . به طور مثال: مؤسس سایت معروف Hotmail برای آن که مطمئن باشد دیگران اسرار تجاری او را در رابطه با تأسیس و راه اندازی این سایت افشا نخواهند کرد، با کارمندان ، دوستان و همکاران خود در طی 2 سال بیش از چهارصد قرارداد عدم افشا انعقاد نمود.
به هرحال، هدف، استفاده از قراردادهای معروف به NDA نیست بلکه هدف از انعقاد این قراردادها ایجاد یک رابطهی محرمانه بین طرفین است که یکی از آنها صاحب اسرار تجاری و دیگری کسی است که موظف به عدم افشای این اسرار است. بنابراین تنها اشخاصی که رابطهای محرمانه دارند، از نظر قانونی ملزم به حفظ اطلاعات سری هستند . از لحاظ نحوهی انعقاد قرارداد بنابر اصل شناخته شدهی آزادی قراردادها که هم بر ماهیت و هم بر شکل قراردادها و نحوهی انعقاد آنها حاکم است، این نوع قراردادها را میتوان به طور شفاهی و یا حتی به طور ضمنی منعقد کرده و یا از طریق رفتار طرفین استنباط کرد، اما تجار و شرکتهای تجاری کمتری حاضر به انعقاد این قرارداد به نحو شفاهی هستند و اغلب، این قرارداد را به نحو مکتوب منعقد میکنند، چرا که اثبات قرارداد شفاهی به خصوص در این مورد با توجه به لزوم اثبات سری بودن اطلاعات، مشکل و دشوار است.
قراردادهای عدم افشا به دو دسته تقسیم می شوند:
- قرارداد های دو جانبه
- قراردادهای یک جانبه
قراردادهای دو جانبه آنهایی هستند که طرفین به نحو متقابل اطلاعات محرمانه را معامله کرده و متقابلاً در مورد عدم افشای اطلاعات متعهد می گردند. به طور مثال ممکن است یکی از طرفین قرارداد اطلاعاتی را به شرکت واگذار کند و در مقابل متعهد به حفظ اسرارتجاری شرکت در مورد استراتژی های بازار آنها شود.
اما قراردادهای یک جانبه زمانی مورد استفاده واقع می شوند که تنها یکی از طرفین متعهد به عدم افشا باشد و این زمانی مطرح است که طرفین هردو دارای اطلاعات سری تجاری نیستند، بنابراین تعهد کاملاً یک جانبه است.
مسألهای که در آخر باید ذکر شود، تعیین طول مدت تعهد ناشی از قراردادها است. طرفین قرارداد باید این زمان را در قرار داد خود مشخص سازند. یکی از موضوعات مورد بحث در انعقاد اینگونه قراردادها، تعیین زمان تعهد است. شرکتها و تجار خواستار نامحدود بودن این زمان و اشخاص طرف مقابل خواهان محدودیت آن هستند. به هرحال برخی از قراردادها هیچ محدودهی زمانی ندارند و نامحدود هستند، اما در مقابل برخی دیگر از این نوع قراردادها دارای محدودهی زمانی هستند که باز هم این محدوده زمانی به استراتژی بازار ، قدرت رقبای تجاری و پیشرفت علوم و فنون بستگی دارد.
مبحث سوم- طول مدت حمایت از اسرار تجاری :
در پاسخ به این سؤال که طول دوره حمایت از اسرار تجاری به چه میزانی است، باید گفت برخلاف سایر اشکال مالکیت معنوی که دارای زمان مشخصی از حمایت هستند به طور مثال کپی رایت و حمایت از حق مولف و مصنف که در کشورهای مختلف دارای محدودهی زمانی برای حمایت، مثلاً از 30 تا 50 سال هستند، اسرار تجاری محدوده زمانی معینی ندارند و این اسرار تا زمانی مورد حمایت قرار دارند که شایستهی تعریف اسرار تجاری باشند، یعنی تا زمانی می توان این اسرار را مورد حمایت قرارداد که به عنوان اسرار تجاری، ویژگیها و خصوصیات کامل آن را داشته باشند که این دوره میتواند تا ماهها ، سالها و یا حتی دهههای متمادی به طول انجامد، همانطور که قبلاً هم اشاره شد نقش صاحب اسرار تجاری در حفظ این اسرار بسیار تعیین کننده است و با اقدامات و پیش بینیهای لازم میتواند طول دورهی حمایت را افزایش دهد چرا که به محض اینکه اسرار تجاری توسط عموم قابل دسترسی شود، این حمایت پایان می پذیرد . بنابراین، تاجر با اقدامات مؤثری می تواند موقعیت تجاری و مزیتهایی را که این اسرار به موقعیت او در بازارهای داخلی و خارجی می بخشند ، تثبیت کند.
فصل دوم
مطالعه تطبیقی حمایت از اسرار تجاری در سطح بین المللی
مقدمه :
پیشینهی حمایت از اسرار تجاری به کشورهای دارای حقوق کامن لا باز می گردد و در این بین کشورهای آمریکا و انگلیس پیشرو کلیه کشورهای بزرگ صنعتی جهان هستند. بنابراین بسیاری از کشورها در تهیهی قوانین خود از این کشورها الهام گرفته و از قوانین آنها الگو برداری نموده اند و با وجود تفاوتها، یک اصل مهم بین المللی توسط تمام کشورها پذیرفته شده و آن اینکه ارزش اسرار تجاری بر مبنای سری بودن آن است و به محض افشای آن، ارزش خود را از دست می دهد، بنابراین حمایت کلیدی کشورها حول محور این مطلب می چرخد. حمایت از اسرار تجاری در موافقتنامه های مختلف بین المللی نیز تا حدودی مورد اقبال واقع شده از جمله در موافقتنامه های GATT و Trips .
با اینحال هیچ قانون جهانی و بین المللی خاص در رابطه با تعریف اسرار تجاری و یا حتی حمایت از آن وجود ندارد و بر خلاف حقوق مربوط به اختراعات ، کپی رایت و علایم تجاری، هیچ معاهدهی بین المللی فراگیر در مورد اسرار تجاری وجود ندارد.
اما در کشور ایران متأسفانه این مسأله مورد مطالعه حقوقدانان و قانونگذاران واقع نشده و به قوانین قدیمی مربوط به جلوگیری از رقابت نامشروع بسنده شده که البته گامهایی در قانون تجارت الکترونیکی برداشته شده که امید است به ثمر بنشیند.
این فصل به سه گفتار تقسیم شده است. گفتار اول در دو مبحث به بررسی حمایت از اسرار تجاری در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پرداخته و گفتار دوم به بررسی مقررات موجود در موافقتنامه های GATT, Trips و گفتار سوم نیز در دو مبحث به بررسی مقررات جزایی و همچنین مواد موجود در قانون تجارت الکترونیکی در حقوق ایران تخصیص یافته است. با امید به آنکه مطالعهی تطبیقی راهگشایی باشد برای حقوقدانان و صاحبنظران داخلی.
گفتار اول – بررسی تطبیقی حمایت از اسرار تجاری
مبحث اول – کشورهای توسعه یافته
الف – آمریکا
آمریکا به عنوان بزرگ ترین صادر کنندهی تکتولوژی در سطح جهان ، احتیاج بیشتری به حمایت فزاینده از اسرار تجاری در سطح استانداردهای بین المللی دارد. چرا که صرف صدور تکنولوژی برای حمایت از آن کافی نیست، بلکه حفظ تکنولوژی و برتری در زمینه های مختلف صنعتی و تجاری است که برای این کشور در درجهی اول اهمیت قراردارد.
1- Trade Related aspects of Intellectual property Rights.
2- General Agreement on Tariffs and Trade.
ایالات متحده آمریکا در بین کلیه کشورهای جهان، بیشترین تقاضا را برای حمایت از اسرار تجاری در مقابل کشورهای دیگر داشته است و عدم وجود قوانین مدون، پیشرفته و مفید در کشورهای دیگر باعث شده که این نیاز در آمریکا بیشتر احساس شود. به همین دلیل، آمریکا موضوعات مربوط به حمایت از مالکیت معنوی را سرلوحهی فعالیتهای خود در تجارت بین المللی قرار داده است. به علاوه بسیاری از کشورهای آسیایی در جهت جلوگیری از مجازاتهایی که آمریکا در قصور ورزیدن این کشورها در ارایهی حمایت کافی از مالکیت های معنوی آمریکایی در مرزهای خود ، مقرر داشته است، مجبور گشتهاند قوانین جدیدی را ( که اغلب برای اولین بار حمایت از این نوع مالکیت معنوی را به رسمیت شناخته اند) در رابطه با حمایت از حقوق مربوط به حمایت از اسرار تجاری وضع کنند.
با این وجود در روابط تجاری در این کشور هنوز شناسایی حقوق مربوط به اسرار تجاری دیرفهم و دشوار است. به همین دلیل، حمایت قانونی از اسرار تجاری در این کشور می تواند از منابع مختلف حقوقی نشأت گیرد. به عنوان مثال یک دعوای سو استفاده از اسرار تجاری ممکن است بر حقوق قراردادها، رقابت نا عادلانه و حقوق حاکم بر روابط کارگر و کارفرما یا تعهدات امانی استوار گردد. ماهیت خلاف قاعدهی حقوق اسرار تجاری اغلب باعث اختلافات و چالشهایی برای تجار آمریکایی می گردد که در پی دستیابی به رسیدگی قضایی خارجی با ورود به بازارهای بین المللی هستند.
اما ورود حقوق مربوط به حمایت از اسرار تجاری در کشور آمریکا به سال 1977 باز می گردد.
در این سال متولیان نوشابه معروف کوکا کولا در نمایندگی خود در کشور هند اعتصاب کردند ، علت اعتصاب آنها حمایت از فرمول سری ساخت این نوشابه بوده است. در آن هنگام سابقهی نمایندگی کوکاکولا در کشور هند به 25 سال می رسید و بازار هند با بیش از 550 میلیون خریدار و استفاده کننده، یکی از سودآورترین بازارهای این نوشابه محسوب می گشت. مشکل این کارخانه از آنجا ناشی می شد که قوانین مربوطهی هندوستان در آن زمان مقرر می داشت که فعالیت تجار و شرکتهای خارجی باید با شراکت سهامداران و تجار داخلی هند باشد. بنابراین، دولت هند در آن زمان درخواست کرد که یا 60% از سهام کوکاکولا به سهام داران هندی واگذار شده و تکنولوژِی ساخت این نوشابه برای آنها فاش شود و یا به فعالیت این کارخانه در کشور هند خاتمه داده شود.
صاحبان کارخانهی نوشابهی کوکاکولا معتقد بودند که فرمول سری ساخت نوشابه یک سر تجاری محسوب می شود نه تکنولوژی. بنابراین، قابل افشا نیست. این اختلاف هنگامی پایان پذیرفت که صاحبان این کارخانه پذیرفتند که با وجود تحمل خسارات هنگفت ، به فعالیتهای خود در این کشور خاتمه دهند، اما اسرار خود را فاش نکنند.
این قضیه به خوبی نشان دهندهی خطراتی است که تجار و شرکتهای تجاری را به خصوص آنهایی که در زمینهی تجارت بین الملل فعالیت می کنند، تهدید میکند. آنچه مسلم است آن است که اختلاف مربوط به اسرار تجاری می توانند از طریق رویه های خارجی یا حقوقی که مستقیماً مربوط به مالکیت معنوی نیست، حل و فصل گردند، اما این امر باعث می شود تا چالشهای زیادی در این زمینه به وجود آید.
در زمینه داخلی، 1 UTSA در سال 1985 توسط کنگره به عنوان اولین قانون مدون حقوقی در زمینهی حمایت از اسرار تجاری در کشور آمریکا و در سطح جهان به تصویب رسید. ( UTSA) به عنوان مدل و نمونه قانونی است که در اکثر ایالات آمریکا مورد پذیرش واقع شده است. این قانون در 12 ماده تهیه شده که به خوبی به تعریف اسرار تجاری، نحوه حمایت از آن، مجازات و تضمین این حقوق پرداخته است .
اما در زمینهی خارجی و منطقه ای، 2 (NAFTA) موافقتنامه ای است که در 17 ماده و در سال 1992 توسط کشورهای آمریکا، کانادا و مکزیک منعقد شده است.
این موافقتنامه که در زمینهی تجارت آزاد در ناحیه آمریکای شمالی منعقد شده است، قوانین اولیهی حمایت از اسرار تجاری را در حقوق آمریکا تشکیل می هد. (NAFTA ) اسرار تجاری را به عنوان اطلاعاتی که دارای ارزش تجاری بوده و برای عموم شناخته شده نیستند و همچنین اقدامات مناسبی برای حمایت از آن به عمل آمده است، تعریف میکند. طبق این موافقتنامه، دول عضو باید اقدامات مناسبی را در حمایت از اسرار تجاری برای جلوگیری از تصاحب و تملک غیر مجاز این اسرار به عمل آورند. در این موافقتنامه مجازاتهای مالی پیش بینی شده است. پس از این موافقتنامه آمریکا با پیوستن به (GATT ) در سال 1994 قدم دیگری را برای حمایت از این نوع مالکیت برداشته است. در هرحال امروزه حقوق امریکا جزو کامل ترین حقوق کشورها در حمایت اسرار تجاری است که می تواند به عنوان نمونه ای مناسب در سایر کشورها مورد استفاده قرار گیرد.
1-Uniform Trade secrets Act
2- North American Free Trade Agreement
ب ) ژاپن
ژاپن، قانون جاری خود را که اولین قانون نیز در زمینه اسرار تجاری است در اول ژوئن سال 1991 تکمیل کرده است. پیش از این تاریخ ، هیچ قانون خاصی که مستقیماً مربوط به حمایت از اسرار تجاری باشد، در این کشور تدوین نگشته بود. علت این امر منطبق با زمینه تاریخی ضعیفی است که در این کشور در حمایت از حقوق مالکیت معنوی وجود داشته، در واقع با مطالعهی گذشتهی تاریخی حقوق این کشور در زمینهی حمایت از مالکیت معنوی به طور کلی میتوان علل این تأخیر و نقص را دریافت.
در ژاپن سیستم مالکیت معنوی به نحوی است که اطلاعات و تکنولوژِیهای جدید باید در رابطه با صنایع مختلف، بلافاصله انتشار یابند. در یک سیستم مالکیت معنوی که هدف آن انتشار اطلاعات است، نباید از ضعف قانونی حمایت از اسرار تجاری تعجب کرد . دادن مجوز از جانب صاحبان اسرار تجاری و سهیم گشتن در تکنولوژی به عنوان سر تجاری در ژاپن به صورت یک الگو در آمده و حفظ تکنولوژی به عنوان سر تجاری در ژاپن به صورت یک الگو درآمده است و حفظ یک تکنولوژی به عنوان سر تجاری در ژاپن به جز در مورد جلوگیری از دستیابی رقبا به اطلاعات، امری استثنایی و غیر معمول است.
اما پیش از سال 1991 هیچ اسرار تجاری به موجب حقوق ژاپن ،مورد حمایت قرار نمی گرفت و در این مورد تنها به حقوق قراردادها، حقوق امانی و در موارد معدودی نیز حقوق جزا استناد می شد و راههای ناهمواری در دستیابی به جبران خسارت ناشی از افشای اسرار تجاری طبق نظریهی نقض قراردادها باید طی میشده است که امروز نیز تقریباً همین راه ناهموار همچنان وجود دارد، اگر یک کارمند یا گیرندهی مجاز، اطلاعات سری تجاری را سرقت میکرد، تنها با استناد به نقض قرارداد میشد به طرح دعوا دست یافت، اما در هرحال اشخاص ثالثی که هیچگونه رابطهی قراردادی با صاحب اسرار تجاری نداشتند، هیچگونه مسئولیتی نیز در قبال نقض حقوق اسرار تجاری نداشتند. بنابراین، چنانچه کارمند یا گیرندهی مجاز (اطلاعات)، اسرارتجاری را برای شخص ثالثی مثلاً یک رقیب تجاری فاش کند، هیچ مستند قانونی در جهت تعقیب و اقامه دعوا در برابر این شخص ثالث وجود نداشته و در برخی موارد تنها با استناد به تئوریهای جرم و شبه جرم امکان جبران خسارات وجود داشته است.
به علاوه، تا پیش از تصویب قانون کنونی، تنها حکمی که توسط محاکم ژاپن در مورد اسرار تجاری صادر می شد، جلوگیری از انتشار و یا استفادهی بیشتر از اسرار تجاری در نقض قراردادی بود که بر اشخاص ثالث اعمال و اجرا میشده است. در حقوق ژاپن این نظریه کاملاً جا افتاده که جبران خسارت پولی نمی تواند زیانهای جبران ناپذیری که از نقض و افشای اطلاعات مالکانه ناشی میشود را جبران کند. بنابراین، نباید باعث تعجب شود که تنها تعداد معدودی از دعاوی طرح شده در نزد محاکم قابل استماع و پذیرش بوده است. بنابراین، فقدان نصوص قانونی مربوطه در کشور ژاپن که دارای حقوق نوشته بوده و دارای قضاتی است که پایبند به متون قانونی هستند، باعث ضعف دو چندان شده بود، اما سابقهی قانون کنونی اسرار تجاری این کشور به اصلاحیهی 29 ژوئن 1990 در قانون جلوگیری از رقابت ناعادلانه باز می گردد. علت این تغییر و اصلاح به سه عامل بر می گردد : اول اینکه آمریکا و سایر کشورهای صنعتی پیوسته به ژاپن در حمایت قوی تر از مالکیت معنوی خود در این کشور، فشار وارد می آورند.
دوم اینکه از سال 1990 صنایع ژاپنی از تکنولوژی تقلید به خلق تکنولوژی بومی و ایجاد خلاقیتها و ابداعات جدید تغییرشکل یافته است.
و دلیل سوم الگوهای استخدامی در ژاپن بودهاند که باعث افزایش اهمیت حمایت از اسرار تجاری در ژاپن شدهاند.
نکتهی مهمی که باید در اینجا بدان اشاره شود این است که قانون این کشور، راه غیر معمولی را در رسیدن به اسرار تجاری طی می کند . بدین معنی که حقوق ژاپن اسرار تجاری را به عنوان حقوق مالکانهای که بتوان در رابطه با آنها علیه دیگران ادعایی را مطرح کرد، مورد شناسایی قرار نداده است. بلکه شش نوع از اعمال نا عادلانه و غیر صحیح را در مورد دستیابی، افشا و استفاده از اسرار تجاری که باعث ضرر به صاحب آن می شود، احصا کرده است.
ضمانت اجرا نیز مجازات جزایی نیست، بلکه جبران خسارت مالی و پوزش عمومی با درج در جراید که یکی از روشهای معمول در جبران خسارت در کشور ژاپن است، در قانون این کشور پیش بینی گشته است.
یکی از نقاط ضعف این قانون این است که در آن، هیچ مقررهی قانونی در حمایت از اسرار تجاری در طول دادخواهی و رسیدگی، پیش بینی نشده است. به طوری که برای ادعای سو استفاده از اسرار تجاری، یک تاجر مجبور است که این اسرار را افشا کند.
اما یکی از نقاط قوت قانون جدید ژاپن ایجاد مسئولیت برای اشخاص ثالث است. طبق این قانون اشخاص ثالثی که سری بودن اطلاعات تجاری را می دانسته و یا قصور و غفلت قابل توجهی در چنین عملی مرتکب شده اند، به واسطه افشای این اسرار دارای مسئولیت هستند. بنابراین، طبق این قانون مسئولیت اشخاص ثالث تنها در موارد علم واقعی یا قصور قابل توجه در علم به تملک غیر صحیح اسرار تجاری متصور است.
این قانون جدید با تمام نقاط ضعف خود، قانونی است که به کشور ژاپن به عنوان یکی از کشورهای قدرتمند صنعتی و تجاری دنیا و همچنین همکاران تجاری این کشور، می تواند خدمات شایانی کند.
مبحث سوم – کشورهای در حال توسعه
الف ) برزیل
برزیل به عنوان یک کشور در حال توسعه اولین قانون مربوط به مالکیت معنوی را در سال 1996 به تصویب رسانده است. اسرار تجاری در این کشور تحت عنوان جلوگیری از رقابت ناعادلانه و به عنوان زیر مجموعه ای از این قانون، مورد تعریف و حمایت واقع شده است. بنابراین، هیچ قانون مخصوصی در این کشور برای حمایت از اسرار تجاری تدارک دیده نشده و موادی چند از قانون جلوگیری و ممانعت از رقابت نامشروع، به اسرار تجاری تخصیص داده شده است.
اسرار تجاری در این قانون به این نحو تعریف تعریف شده است: “هرگونه علم و آگاهی، اطلاعات یا منبع اطلاعات مفید در صنایع، تجارت یا خدماتی که مالک و دارنده آن صریحاً تمایل خود را در جهت حمایت از آن ابراز کرده باشد”.
قانونگذاران این کشور در تصویب این قانون از قانون متحدالشکل ایالات متحده آمریکا وام گرفته و الگو برداری نموده اند. طبق این قانون اطلاعات تجاری غیر سری و هرگونه اطلاعاتی که در حوزه عموم واقع شده است، نمی توانند به عنوان اسرار تجاری مورد حمایت واقع شوند و صاحب اسرار تجاری نیز باید اقدامات مؤثری را برای حفظ و حمایت از آنها به عمل آورده باشد.
از نکات بارز این قانون، پیش بینی جبران خسارت پولی و غیر پولی است. یعنی مالک اسرار تجاری می تواند علیه شخص یا اشخاصی که بدون مجوز از اسرار تجاری وی بهره برداری، استفاده و یا آنها را افشا کرده اند، دعوای جزایی اقامه کند. خواه با اتکا به رابطهی قراردادی و خواه رابطهی استخدامی.
ب) چین
جمهوری خلق چین، قانون خود را در زمینه جلوگیری از رقابت نامشروع و اسرار تجاری، در اول دسامبر سال 1993 به تصویب رسانده است.
این اولین قانون چین در زمینه حمایت از اسرار تجاری است. واژهی اسرار تجاری در این قانون به این نحو تعریف شده : هرگونه اطلاعات تکنیکی یا مدیریتی که برای عموم شناخته شده نبوده و دارای منافع اقتصادی و ارزش عملی نباشد. همچنین شخص ذینفع، اقدامات مقتضی را برای حفظ ماهیت سری این اطلاعات به کار بسته است.
در این زمینه ماده 10 این قانون اعمال زیر را ممنوع داشته است:
1) به دست آوردن اسرار تجاری از طریق سرقت، اکراه، تهدید و ابزار غیر قانونی
2) افشا، استفاده یا اجازه دادن به دیگران برای استفاده از اسرار تجاری شخص مالک به وسیلهی ابزار غیر قانونی
3 ) افشا، استفاده یا اجازه دادن به دیگران برای استفاده از اسرار تجاری در نقض یک قرارداد یا تمهیدات تدارک دیده شده توسط شخص مالک .
در قانون این کشور مسئولیت اشخاص ثالث نیز پیش بینی شده است. بنابراین، اشخاص ثالثی که اسرار تجاری را به دست می آورند، از آنها استفاده می کنند و یا آن را افشا میکنند، در حالی که از سری بودن آنها مطلع بوده و دارای مسئولیت و قابل تعقیب هستند. شخص متضرر می تواند برای جبران خسارتهای وارد بر خود، در دادگاه خلق به اقامهی دعوا بپردازد و چنانچه خسارتها قابل محاسبه و تعیین نباشند، به میزان منافعی که شخص مسئول از افشای اسرار کسب کرده است، خسارت مالی تعیین می گردد.
همچنین طبق این قانون، مجازاتهای بازدارنده نیز قابل اعمال هستند. قابل ذکر است که مرکز اداری و اجرایی صنایع و تجارت چین دارای این اختیار است که برای شخص نقض کنندهی اسرار، جبران خسارت مدنی را مقرر کند. (ماده 25 قانون مذکور)
از تصمیمات این مرکز اداری می توان در نزد دادگاه شکایت برد.
ج) هند
هند یکی از کشورهای آسیایی مهم در امر سرمایه گذاری است، اما در خلال سالهای 1977 تا 1991 و در پی تصویب قانون سرمایه گذاری خارجی، از آنجایی که لازمهی سرمایه گذاری در این کشور افشای اسرار تجاری بوده است، بسیاری از کشورهای صنعتی و شرکتهای بزرگ تجاری از جمله کوکاکولا و IBM از سرمایه گذاری در این کشور خودداری کردهاند.
اما از سال 1991 این امر رو به بهبود گذاشته است. حقوق کشور هند یک حقوق کامن لا و برگرفته از حقوق انگلستان است که حمایت از اسرار تجاری و اطلاعات محرمانه را از سال 1991 با الگو برداری از قانون کشور انگلستان آغاز کرده است.
اسرار و اطلاعات مورد حمایت در این قانون عبارتند از : فرمول، راهکارهای تولید، تکنیکهای تولید، طراحی، قیمتها، لیست مشتریان، اطلاعات مدیریتی طرحها و استراتژیهای تجاری.
طبق قانون این کشور جبران خسارات از کلیه طرق امکانپذیر خواهد بود.
هدف از جبران خسارت در این قانون بازگرداندن و عودت دارایی است که با نقض اسرار تجاری و اطلاعات محرمانه، از کیسهی صاحب اسرار تجاری خارج شده است.
یکی از احکامی که مشابه با حکم بازرسی بوده و طی اقامه یک دعوا قابل دسترسی است، حکم بازرسی و تحقیق از مقدمه چینیها و ابزاری است که شخص خوانده در جهت سرقت تجاری به آنها دست یافته است. کشور هند قانون مدون مدنی یا کیفری مربوط به حمایت از این اسرار را به تصویب نرسانده است و علت آن نیز همانطور که پیش از این نیز ذکر شد، آن است که حقوق این کشور کامن لا است. بنابراین، حمایت از آن به صورت عرف و رویه در این کشور درآمده و اجرا می شود.
گفتار دوم – مقدمات موجود در موافقتنامه های بین المللی
مبحث اول – GATT :
به موازات حرکت سریع جهان به سمت بازار واحد جهانی، کشورهای صنعتی در سراسر دنیا متوجه اهمیت حمایت اسرار تجاری گشته اند. اغلب گفته میشود که : یک سر تجاری به محض آن که برای اولین بار به سرقت رود، برای همیشه به سرقت رفته است.
در واقع ارزش اسرار تجاری بر مبنای سری بودن آن است. بنابراین، اگر یک شرکت بزرگ تجاری نتواند از اسرار تجاری خود در کشورهای خارجی حمایت لازم را به عمل آورد، در آن کشور به تجارت نخواهد پرداخت.در نتیجه، بازار جهانی خواستار اجرای متحدالشکل و مؤثر حقوق اسرار تجاری است.
در این راستا موافقتنامه های بین المللی چندی، به تصویب کشورهای صنعتی دنیا رسیده است که یکی از این موافقتنامه ها GATT است. این موافقتنامه که به معنی موافقتنامه کلی راجع به تعرفه های گمرک و تجارت است، در 15 آوریل سال 1994 میلادی توسط مهم ترین کشورهای صنعتی دنیا و پس از نشست و موافقتنامهی اروگوئه به تصویب رسیده است.
GATT 2 یکی از مهترین موافقتنامه هایی است که پیش زمینهی خوبی برای انعقاد سایر موافقتنامه ها در این زمینه بوده است. یکی از اساسی ترین تأثیرات GATT آن است که موجبات تأسیس سازمان تجارت جهانی (WTO) 3 را فراهم آورد. و همچنین باعث انعقاد سایر موافقتنامههای مربوط به تجارت که مهمترین آنها Tripsیا جنبه های تجاری مربوط به حقوق مالکیت معنوی است، گشته است.
در موافقتنامهی گات، حمایت از اسرار تجاری تحت عنوان “اطلاعات محرمانه یا افشا نشده” پیش بینی شده است. این امر مبین اهمیت اسرار تجاری است که بخشی از گات به این امر تخصیص یافته است.
تحت گات، یک مکانیزم واحد و متحدالشکل برای حمایت بین المللی از اسرار تجاری تهیه و تدارک شده است. طبق این موافقتنامه، سه عنصر اساسی جهت اثبات اسرار تجاری باید وجود داشته باشند:
1) این اسرار باید شامل اطلاعات ارزشمند تجاری باشند .
2) در حوزهی اطلاعات عمومی قرار نداشته باشند.
3) تلاشهای معقولی برای حفظ سری بودن آن صورت گرفته باشد.
همچنین طبق این موافقتنامه، مسئولیت برای اشخاص ثالثی که خود طرف قرارداد با مالک اسرار تجاری نبوده اند نیز، در نظر گرفته شده یعنی اشخاص ثالثی که سری بودن اسرار را می دانستهاند و یا در دانستن این مطلب، غفلت و قصور ورزیده اند، نیز در صورت افشا یا استفادهی غیر مجاز از آنها، مسئول و قابل تعقیب هستند.
بنابراین، به موجب موافقتنامهی گات، اطلاعات سری باید در مقابله با استفاده بدون مجوز و رضایت مالک آن در صورتی که این استفاده مخالف با رویه های امانی تجاری باشد، مورد حمایت واقع شوند.
2- World Trade organization
رویه های جدیدتر موافقتنامه گات، یک مجموعه و هیئت حل اختلاف جهت رفع دعاوی بین المللی در زمینهی نقض حقوق مربوط به اسرار تجاری ایجاد نموده است. یعنی گات یک هیئت حل اختلاف را ایجاد کرده که به حل و فصل اختلافات بین المللی در این زمینه می پردازد.
اهداف اصلی و اساسی موافقتنامهی گات، تجارت آزاد و رقابت عادلانه است، اما لازمهی دستیابی به این اهداف، حفظ حقوق صاحبان اسرار تجاری است که این موافقتنامه به این امر پرداخته است.
مبحث دوم- Trips
موافقتنامهیTrips یا جنبه های تجاری مربوط به حقوق مالکیت معنوی به موجب مادهی 39، اعضا خود را به حمایت از اطلاعات سری یا “اطلاعات سری مربوط به حکومت یا آژانسهای حکومتی” از طریق اقدامات مؤثر، دعوت میکند. این اولین باری است که حمایت از اطلاعات سری به صراحت در یک موافقتنامهی بین المللی به طور مفصل مورد تصریح واقع شده است. حتی کنوانسیون پاریس نیز که جزو اولین موافقتنامه های مهم بین المللی در زمینهی حمایت از اسرار تجاری است، نیز اسرار تجاری را تحت عنوان رقابت نامشروع و ناعادلانه مورد حمایت قرارداده است و مادهی 10 کنوانسیون از اسرار تجاری در مقابل رقابت ناعادلانه و نامشروع حمایت به عمل می آورد.
اما به هرحال اقدامات و تدارکات مربوطه و استفاده از ابزار لازم به دول عضو واگذار شده است.
پیشینهی حمایت از اسرار محرمانهی تجاری و ممنوعیت معاوضه و مبادلهی این اسرار بین رقبایی که دارای فعالیت های تجاری هستند، اغلب به حمایت از اختراعات، علایم تجاری، کپی رایت و طرحهای صنعتی باز می گردد، اما در واقع این حمایت از اسرار تجاری است که برای فعالان تجاری در درجهی اول اهمیت قرار دارد.
به موجب موافقتنامهی Trips یک رژیم قوی و واحد مالکیت معنوی ایجاد و خلق شده است و آن بخشی از سیستم تجاری چند جانبهی WTO/GATT است که این امر را لازم می گرداند که Trips طبق رویهی کلی و اهداف اصلیGATT که تجارت آزاد و رقابت عادلانه است، عمل کند.
ماده 39 موافقتنامه Trips اسرار تجاری را واجد سه ویژگی میداند:
الف ) اسرار تجاری اینگونه نامیده می شوند زیرا در بین عموم شناخته شده نبوده و توسط اشخاص دیگر قابل دسترس نیستند.
ب) این اسرار به دلیل سری بودن، دارای ارزش تجاری هستند.
ج) موضوع اقدامات معقول به موجب شرایط و اوضاع و احوال خاص توسط شخصی که به طور قانونی این اطلاعات را تحت کنترل خود داشته و آنها را سری نگاه داشته، قرار گرفته اند.
در این ماده منظور از نقض اسرار در حالتی که مخالف رویه های امانی تجاری باشد، اقداماتی از قبیل نقض قرارداد و نقض یک رابطهی مبتنی بر اعتماد یا اکراه بر نقض آنها و دستیابی به اطلاعات سری به وسیلهی اشخاص ثالثی است که یا سری بودن اطلاعات را می دانسته و یا در علم به سری بودن آنها قصور ورزیده اند. از نظر ضمانت اجرایی نیز موافقتنامهی Trips این امر را به دول عضو واگذار کرده است.
در این راستا تعدادی از کشورها قوانین خاصی را در این زمینه تدوین کرده اند که اغلب ضمانت اجراهای مندرج در قوانین آنها، مدنی است، اما بسیاری از کشورها پس از پیوستن به Trips هنوز قوانین خاصی را تدوین نکردهاند و بر اساس حقوق قراردادها و شبه جرم به این دعاوی رسیدگی میکنند.
گفتار سوم- مقررات داخلی ایران
مبحث اول – مقررات جزایی :
یکی از اثرات سازندهی مقررات بازدارنده جهت مجازات متجاوزان به حقوق مالکان معنوی، تشویق و ترغیب متفکران و دانشمندان به تفکر و خلاقیت است و اگر کشورهای در حال توسعه از برخی جنبه ها در صدد حمایت جامع در اینگونه موارد نباشد، حداقل با حمایت داخلی از صاحبان و مالکان معنوی می توانند پژوهشگران و محققان داخلی را تشویق کنند و این امر ملازمهای با پیوستن به عهدنامه های بین المللی ندارد. در قوانین جزایی سابق، فصل یازدهم قانون مجازات عمومی تحت عنوان “وسیله و تقلب در کسب و تجارت”، به منظور مجازات متجاوزان به مالکیت معنوی اشخاص، موادی در نظر گرفته شده بود که موارد مختلف تجاوزات از قبیل استعمال علایم تجاری دیگر و همچنین تجاوز به حقوق صاحبان اختراع در مادهی 249 قانون مذکور پیش بینی های لازم شده بوده و به موازات پیشبینیهای جزایی در قانون مجازات عمومی، مقررات حقوقی نیز در قانون ثبت علایم و اختراعات مصوب 1/4/1310 برای سهولت در امر رسیدگی در نظر گرفته شده است.
اما مشخصاً در مورد حمایت از اسرار تجاری و اسرار مربوط به تجار ماده 125 قانون تعزیرات مقرر می دارد: “هرکس نظر به مقام امانت داری خود از اسرار راجع به اختراع یا طرز اجرای اختراعی مطلع شده و آن را به نحوی که مضر به مصالح عمومی باشد، افشا یا به طریق دیگری سو استفاده کند، به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد”.
جالب توجه اینکه حتی در ماده مذکور با اضافه شدن رکن “مضر به مصالح عمومی” به بند ماده 249 قانون مجازات عمومی سابق، منظور وضع ماده از حمایت از صاحبان اختراع به حفظ حقوق عمومی مردم تغییر کرده است و این روند تا حذف مقررات جزایی مربوط به قسمت دسیسه و تقلب در “کسب و تجارت” در قانون تعزیرات مصوب 75 ادامه یافته و شاید با استناد به ماده 729 قانون ذکر شدهی اخیر که کلیه قوانین مغایر با این قانون را ملغی اعلام کرده است، بتوان در تعقیب متجاوزان به حقوق صاحبان علامت تجاری، طبق ماده 122 قانون تعزیرات سابق عمل کرد.
در حال حاضر، علاوه بر قوانین مذکور که از جنبه های حقوقی لازم الاجرا است، مقررات مندرج در کنوانسیون پاریس مصوب 1883 میلادی است که در اسفند ماه 1337 کشور ایران با تصویب قانون اجازهی الحاق دولت ایران به اتحادیه عمومی بین المللی معروف به پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی و تجارتی و کشاورزی در 16 دسامبر 1959 به آن پیوسته است.
در ماده واحده مذکور، دولت وقت اجازه یافته به اتحادیه عمومی موصوف، با تمام تغییرات و اصلاحاتی که تا آن تاریخ به عمل آمده، ملحق شود. دربند 2 ماده 1 قرارداد پاریس و اصلاحات بعدی آن که در تاریخ 14 دسامبر 1900 در بروکسل و در دوم ژوئن 1911 در واشنگتن و در 6 نوامبر در لاهه و در دوم ژوئن 1946 در لندن صورت پذیرفته موضوع حمایت مالکیت صنعتی را شامل برگههای اختراع، نمونههای اشیای مصرفی و طرحها و مدلهای صنعتی، علایم کارخانه یا بازرگانی و علایم مربوط به خدمات و نام بازرگانی و مشخصات مبدأ یا نامگذاری اصلی جنس و نیز جلوگیری از رقابت نامشروع تعریف کرده است. آنچه که لازم به ذکر است، مکلف نمودن کشورهای عضو در جهت حمایت واقعی اتباع اتحادیه در مقابل رقابت نامشروع (رقابت مکارانه) است که بند 2 ماده 10 مکرر هر رقابتی را که بر خلاف معمول شرافتمندانهی صنعت یا تجارت انجام گیرد، رقابت نامشروع تلقی نموده و به خصوص، هر عملی که به نحوی برای مؤسسه یا محصولات یا فعالیت صنعتی … یا تجارتی رقیب ایجاد اشتباه کند و همچنین اظهارات خلاف واقع در کار تجارت به نحوی که اعتبار مؤسسه یا محصولات فعالیت صنعتی یا تجاری را از بین برده و یا مشخصات یا اظهاراتی را که به کار بردن آن در بازرگانی موجب اشتباه عامه راجع به ماهیت، طرز ساخت، صفات، جنس، قابلیت استعمال و یا کمیت کالا گردد، از موارد خاص موضوع حمایت اعلام کرده است.
همچنین دربند 1 ماده 10، کشورهای ثالث عضو اتحادیه، مکلف به تأمین وسایل مراجعهی قانونی مناسب برای جلوگیری مؤثر از کلیه اعمال مذکور، گردیدهاند.
مبحث دوم – مواد موجود در قانون تجارت الکترونیکی
با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی در عرصه های مختلف تجاری و نمایان شدن جنبه های جدیدی از روابط و معاملات تجاری، قانونگذاران کشورهای مختلف دنیا بر آن شده اند تا به موازات این پیشرفت ها، قوانین جدیدی را به تصویب رسانند.
چند سالی است که بحث جدیدی به نام تجارت الکترونیک در حیطهی فناوری اطلاعات مطرح شده که به تبع، موضوعات جدیدی را پیش کشیده است. قانون گذار ما در رابطه با حمایت از اسرار تجاری، موادی از قانون تجارت الکترونیکی مصوب بهمن 1382 را به این اسرار و حمایت از آن در محیط الکترونیکی تخصیص داده است.
در مبحث دوم از باب سوم این قانون به حمایت از اسرار تجاری تصریح شده است.ماده 65 این قانون به تعریف اسرار تجاری پرداخته است. طبق این ماده اسرار تجاری شامل اطلاعات، فرمولها، الگوها، نرم افزارها، ابزار و روشها، تألیفهای منتشر نشده، روشهای انجام تجارت و داد و ستد، فنون، نقشهها، فراگردها، اطلاعات مالی، فهرست مشتریان، طرحها ی تجاری و امثال اینها است که دارای خصوصیات زیر هستند:
1- به طور مستقل دارای ارزش اقتصادی هستند.
2- در دسترس عموم قرار ندارند.
3- تلاشهای معقولانه ای برای حفظ و حراست از آنها انجام شده است.
همانطور که ملاحظه میشود، قانونگذار در تعریف اسرار تجاری، معیارها و استانداردهای بینالمللی را رعایت کرده، اما در احصای خصوصیات این نوع اسرار بهتر میبود به موارد دیگری نیز که در پیشنویس این قانون به آنها اشاره شده بود، تصریح می کرد. از جمله اینکه : به اندازه ی کافی محرمانه باشد یا سایر اشخاص در صورت تحصیل بتوانند نفع اقتصادی برند.
همچنین ماده 64 این قانون به عنوان عنصر قانونی، به جرم بودن افشای اسرار تجاری در محیط الکترونیکی پرداخته است. طبق این ماده :
به منظور حمایت از رقابتهای مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیکی، تحصیل غیر قانونی اسرار تجاری و اقتصادی بنگاهها و مؤسسات برای خود و یا افشای آن بری اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب شده و مرتکب به مجازات مقرر در این قانون محکوم خواهد شد.
ماده 75 این قانون، ضمانت اجرای تخلف از مقررات مادهی فوق را شش ماه تا دو سال و نیم حبس و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال دانسته است.
طبق این ماده : متخلفان از ماده 64 این قانون و هر فردی که در بستر مبادلات الکترونیکی به منظور رقابت، منفعت و یا ایجاد خسارت برای بنگاههای تجاری، صنعتی- اقتصادی و خدماتی با نقض حقوق قراردادهای استخدام مبتنی بر عدم افشای اسرار شغلی و یا دستیابی غیر مجاز، اسرار تجاری آنان را برای خود تحصیل نموده و یا برای اشخاص ثالث افشا کند، به حبس از شش ماه تا دو سال و نیم و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال محکوم خواهد شد.
تخصیص موادی چند از این قانون، به حمایت از اسرار تجاری، از نقاط قوت این قانون است.
اما نباید این نکته را از نظر دور داشت که قوهی مقننه با تصریح بر حمایت از اسرار تجاری در بستر مبادلات الکترونیکی، این حمایت را به مبادلات الکترونیک محدود کرده است.
البته به عنوان گام اول، چنین قانونی می تواند نقطهی عطف مهمی در زمینهی حمایت از اسرار تجاری در قانون ایران باشد، اما شایسته است که قانونگذاران به این نکتهی مهم در عرصهی تجارت داخلی و بین المللی پرداخته و قانون مدون و مستقلی را به حمایت از این نوع مالکیت معنوی تخصیص دهند.
نتیجه گیری کلی:
با حرکتهای رو به جلو و پیشرفتهای روز افزون در زمینهی علم و تکنولوژی، اهمیت مالکیت معنوی هرچه بیشتر نمایان میشود. این امرهم در تجارت داخلی و هم در تجارت بین المللی حایز اهمیت بوده و هیچ کشوری نمی تواند خود را بی نیاز از حمایت از این نوع از مالکیت معنوی بداند.
چرا که حقوق مربوط به مالکیت معنوی دارای تأثیرات ژرفی بر روی اقتصاد و ساختار تجاری کشورهای مختلف است، اما در حقوق مربوط به اسرار تجاری هر چند ملاحظات تجاری غالب است، اما در عمل فاکتورهای مهم دیگری نیز مطرح هستند و بدین سان باید بین رقابت های عمومی، منافع خصوصی، امنیت ملی و روابط بین المللی، تعادل برقرار شود.
بنابراین، هدف این حقوق باید ایجاد تعادل بین دادن پاداش به صاحب و مالک اسرار تجاری در جهت تشویق مالکیت معنوی و تشویق افشای اختراعات، جهت سهیم نمودن عموم مردم در علوم و تکنولوژی و به دیگر سخن پاره کردن غل و زنجیرهای بی جهت و سبب بر آزادی مردم باشد، اما ایجاد این تعادل نکتهی مهمی است که باید مورد توجه متولیان قرار گیرد.
بنابراین بهتر است قانون گذاران چه در ایران و چه در کشورهای دیگر حمایت از اسرار تجاری را در دستور کار خود قرار دهند، چرا که اسرار تجاری یکی از فاکتورهای مهم در عرصه تجارت و ادامه رقابت تجاری است. البته در این زمینه کشورهای مختلف دنیا و به خصوص کشورهایی که دارای نظام حقوقی کامن لا هستند، دارای پیشرفت های چشمگیری بودهاند.
حتی برخی دیگر از کشورهای در حال توسعه نیز دارای قوانین مدونی در این زمینه هستند، اما متأسفانه در ایران حمایت از اسرار تجاری مورد استقبال و توجه قانون گذاران و حقوقدانان واقع شده است. البته در حقوق ایران به طور کلی مالکیت معنوی از حمایت چندانی برخوردار نیست. به عنوان مثال، اختراعات و علایم، دارای قوانین مدون و به روز نیستند و تا زمانی که حمایت همه جانبه از بخشهای مهم مالکیت معنوی صورت نپذیرد، متأسفانه حمایت از اسرار تجاری همچنان مهجور باقی خواهد ماند، اما همانطور که در این تحقیق ملاحظه کردید، در سطح بین المللی اقدامات وسیع و گسترده ای در سطوح مختلف در حمایت از اسرار تجاری صورت پذیرفته و متولیان در کشور ایران باید اهمیت این موضوع را مطمح نظر قرار دهند و با حرکتهای رو به جلو پیش رفته و در این امر می توانند از تجربیات حقوقی کشورهای مختلف، توشه برداری کنند.
منبع:همکارانسیستم
نظرات کاربران